De Zeepkist van dit nummer roept op tot meer debat over de noodzaak van nachtarbeid. Nachtarbeid is ongezond en er zijn diverse aanwijzingen dat circadiane ontregeling een risicofactor is voor het ontwikkelen van ziekten zoals een slaapstoornis of cardiovasculaire aandoening. De aandoeningen kunnen worden gemeld als beroepsziekte aan het Nederlands Centrum voor Beroepsziekten (NCvB). Voor de juiste afwegingen volgen we in dit artikel de zes-stappen-systematiek van het NCvB.
Het is al meer dan een eeuw bekend dat nachtarbeid ongezond is en tot ziektes kan leiden (Sorgdrager 2020). In de NVAB-richtlijn is te lezen dat de biologische of circadiane klok wordt verstoord omdat de lichaamstemperatuur, bloeddruk en het slaap-waakritme een dag-nachtritme volgen. Door het verrichten van nachtwerk zijn werkenden wakker, actief (bewegen en eten) en worden ze blootgesteld aan kunstmatig licht op tijden dat het lichaam van nature in rust is. Nachtwerkers slapen juist op tijden dat het lichaam van nature actief wil zijn. Deze verstoring van het ritme heeft invloed op diverse lichamelijke processen, waardoor ziekten kunnen ontstaan (NVAB 2020).
Casus 1: ploegendienst
Een 60-jarige ploegendienstmedewerker is op aanraden van zijn teamleider op het spreekuur. Hij werkt vanaf zijn 30ste in ploegen, aanvankelijk in een drieploegenrooster, de laatste tien jaar in een voorwaarts 2-2-2-rooster. De man neemt al twee jaar veel verlof op om het verrichten van nachtdiensten te vermijden. Aanleiding waren slaapstoornissen, die verbeterden na het staken van de nachtdiensten en weer toenamen na het weer verrichten van nachtwerk. De bedrijfsarts heeft de slaapproblemen gediagnostiseerd als aanpassingsstoornis en de aandoening gemeld als beroepsziekte aan het NCvB. Het definitief staken heeft geleid tot een detachering naar een ander bedrijf waar de medewerker in dagdienst kon werken.
Casus 2: hartinfarct
Een 45-jarige zorgmedewerker die op 30-jarige leeftijd de keuze heeft gemaakt om alleen maar late en nachtdiensten te werken krijgt een hartinfarct. Na uitgebreide klinische evaluatie en revalidatie is de conclusie dat de lange duur van circadiane ontregeling als belangrijke oorzaak van het ontwikkelen van het hartinfarct moet worden gezien.
De bedrijfsarts heeft het dringende advies gegeven om werk in regelmaat te gaan verrichten. Zij overweegt het melden van de aandoening als vermoede beroepsziekte aan het NCvB.
Zes stappen toegepast
1. Klinische diagnose: Aanpassingsstoornis P619 en Hartinfarct C611.
2. Relatie met het werk: Er is sterk bewijs voor een relatie tussen nachtwerk en het risico op het krijgen van diabetes mellitus type 2, cardiovasculaire aandoeningen (bijvoorbeeld hartklachten, hartinfarct, hartfalen, beroerte en perifeer vaatlijden) en slaapproblemen (NVAB 2020). Werkenden die langdurig nachtwerk verrichten vormen een hoogrisicogroep. Na vijf jaar nachtdiensten kan circa 3 procent van de gevallen van diabetes mellitus bij nachtwerkers worden verklaard door nachtwerk. Na veertig jaar nachtdiensten is dat circa 21 procent. Voor hart- en vaatziekten loopt dit op van circa 4 tot 23 procent van de gevallen onder nachtwerkers. Daarmee heeft iemand die 40 jaar nachtwerk heeft verricht een geschat verhoogd risico op diabetes of een hart- of vaatziekte van respectievelijk 7 en bijna 8 procentpunten vergeleken met iemand die geen nachtwerk heeft verricht (NVAB 2020).
3. Intensiteit van de blootstelling: In beide casus was er sprake van een langdurige periode van ploegendienst en nachtarbeid.
4. Andere verklarende factoren: Er is nog onvoldoende bekend over subpopulaties van nachtwerkers op basis van persoons-, leefstijl- of omgevingsgebonden kenmerken, die eerder ziek worden of schadelijke effecten ondervinden. Of bij wie de effecten sneller, progressiever of ernstiger zijn of langer aanhouden (NVAB 2020). Werkenden die niet tegen nachtwerk kunnen, stoppen over het algemeen zelf met de nachtdiensten, zodat er in de ploegendienstpopulaties een healthy worker-effect optreedt. In beide casus was er geen sprake van onderliggende ziektes of specifieke persoonsgebonden risico’s.
Hoe langer gewerkt in nachtdienst, hoe hoger het cardiovasculair risico
5. Conclusie: Slaapproblemen die aan het werken in ploegendiensten zijn gerelateerd. Shift Work Sleep Disorder (SWSD) of ploegendienstsyndroom: a. slapeloosheid overdag of overmatige slaperigheid tijdens de dienst is geassocieerd met een werkschema dat overlapt met de normale slaaptijd; b. de klachten van de werkende worden geassocieerd met het werken in een ploegendienstrooster in een tijdsperiode van minstens één maand; c. de slaapverstoring is aangetoond door middel van een slaapdagboek en/of actigrafische monitoring gedurende minstens 7 dagen; d. de slaapverstoring kan niet door andere medische en/of werkgerelateerde oorzaken worden verklaard. Het ploegendienstsyndroom kan als beroepsziekte worden gemeld onder de diagnose ‘aanpassingsstoornis’. Voor het hartinfarct geldt dat er geen twijfel is over de relatie tussen gezondheidsproblemen en ploegendienst, maar is het voor de bedrijfsarts toch lastig om op individueel niveau vast te stellen of de aandoening als beroepsziekte kan worden aangemerkt. In de voorgelegde casus is melding aan te bevelen.
6. Interventie en preventie: Oververmoeidheid kan leiden tot beperkingen in het werk, zoals minder alert zijn en de noodzaak tot werktijdenaanpassingen. Voor casus 1 geldt dat voortzetten van de nachtarbeid onverstandig is. In de situatie van casus 2, het hartinfarct op relatief jonge leeftijd, kan voortzetten van de nachtarbeid de gezondheidsschade verergeren. Dat is dus ook af te raden. Preventie is gericht op de discussie of ploegendienst, in het bijzonder nachtarbeid, wel noodzakelijk is in de bedrijfsvoering. Als het niet anders is, kan de duur van de nachtarbeid besproken worden en mogelijke invoering van een maximum leeftijd zoals 55 jaar. Een leeftijd die jarenlang genoemd is in diverse collectieve arbeidsovereenkomsten. Er zijn verder vuistregels voor gezond roosteren en het inzetten van preventief medisch onderzoek, zie de NVAB-richtlijn.
Referenties
-
Sorgdrager B, Ploegendienst en slaapproblemen. Quintesse 2020 (3); 6-13.
-
Richtlijn Nachtwerk en gezondheid. NVAB 2020.
