Wat moet je denken van een politicus die gelooft dat de wereld wordt bestuurd door kwaadaardige reptielen afkomstig van een andere planeet? En wat van zijn achterban die hem hierin blijft volgen? Hoe plausibel is het dat een elite van wereldleiders een Joods-satanistisch pedofielen-netwerk vormt dat ons via vaccinatie en 5G-straling onder de duim probeert te houden? Toegeven, het valt niet te controleren. Maar hoe kom je erop?
Reptielenbrein
Thomas Costello en Shauna Bow zijn als psycholoog nieuwsgierig naar de achtergrond van dit soort ideeën. Ze onderzochten hoe stellig Amerikanen zijn in hun politieke opvattingen. Bijna 3000 personen gaven antwoord op de volgende vraag: ‘On a scale of 0 per cent to 100 per cent, how certain are you that your political beliefs are correct?’ Maar liefst 12 procent blijkt daar volledig zeker over te zijn.
In een andere vraag werd gepolst waar de deelnemers zichzelf positioneren in het politieke spectrum. Het zal niet verbazen dat vooral mensen die zich als uiterst rechts of uiterst links beschouwen geen enkele twijfel kennen. Costello en Bow noteren dat er toenemend wetenschappelijk bewijs is dat ideologisch extremisme samengaat met ‘low cognitive flexibility’. Daarmee doelen ze op het vermogen om nieuwe, strijdige en onverwachte inzichten of gebeurtenissen een plaats te geven. Dit zou een aanwijzing vormen dat extremisme gerelateerd is aan de cognitieve architectuur van onze hersenen. Wellicht varen radicale types vooral op hun reptielenbrein.
Onzekerheid en onveiligheid
Dwaalgedachten zijn van alle tijden, maar ze nemen toe naarmate meer mensen zich onveilig of onzeker voelen. Historicus Steije Hofhuis onderzocht de wilde ideeën en geruchten die hebben aangezet tot heksenvervolging. Hij stelde vast dat de heksenjacht halverwege de zestiende eeuw een hoogtepunt bereikte, een periode met godsdienstoorlogen, vervolging en klimaatverandering (de kleine ijstijd) waardoor de oogsten vaak mislukten.
Het al bestaande idee dat heksen zulke rampspoed kunnen uitlokken werd vanaf 1560 nieuw leven ingeblazen. Dit gebeurde via vluchtschriften, de sociale media van toen. Hofhuis concludeert dat mensen bij oorlog, sociale en economische spanningen gevoeliger worden voor complottheorieën. Die ontwikkelen zich verder en versterken de angst, ook al hebben ze tot doel die angst juist te bezweren door een sluitende verklaring te bieden voor alles wat bedreigend lijkt.
Mildheid en zorg
Wat valt hieruit te leren? De wetenschap dat grote stelligheid rond weerlegbare standpunten vaak gebaseerd is op angst kan helpen om in persoonlijke en professionele contacten een zekere mildheid te behouden. Fors reageren zal ook niet helpen. Kansrijker is te informeren naar achterliggende zorgen of woede en de gezondheidsgevolgen daarvan.
Anders is het wanneer het om het politieke klimaat gaat. Vanuit de geschiedenis weten we waartoe het kan leiden als minderheidsgroepen tot zondebok worden gemaakt, zeker wanneer dit door foute machthebbers en politici wordt ondersteund. Punt van zorg is dat politici uit het middenveld niet erg hun best doen om complottheorieën te ontzenuwen. Het debat met collega’s op de rechterflank gaat ze niet goed af. Maar ze laten ook de kans liggen om bijvoorbeeld het idee te ontzenuwen dat de woningnood is toe te schrijven aan migratie. Kennelijk ontbreekt de moed om te benoemen dat gebrekkig bestuur en politieke keuzes daaraan belangrijk hebben bijgedragen. De neiging om weg te kijken, ook in andere dossiers, is groot. Dat lijkt me nog zorgwekkender dan een politicus die de reptielentheorie uitdraagt.
