De relatie tussen arbeid en gezondheid is van oudsher vooral bekeken vanuit werkgebonden risico's waartegen werkenden moesten worden beschermd. Hierdoor zijn arbeidsomstandigheden nu aanzienlijk veiliger. Inmiddels worden ook de positieve effecten van gezond en veilig werken meer herkend én erkend. Het belang van werken voor bestaanszekerheid lijkt echter zó vanzelfsprekend, dat er te weinig bij wordt stilgestaan.
Als bedrijfs- en verzekeringsartsen moeten we dit gezondheidsondersteunende aspect meer onder de aandacht brengen bij werkenden, werkgevers en beleidsmakers. Dat laat ook zien waar we als discipline voor staan. We beginnen deze bijdrage met een terugblik in de tijd.
Activistische dokter uit 19de eeuw
Samuel Senior Coronel (1827-1892) was een gedreven en veelzijdige arts met een sterke sociale betrokkenheid. Hij werkte eerst in Middelburg en later in Amsterdam als stadsgeneesheer of armendokter. Hij zag al vroeg dat armoede ‘een ontaardende invloed had op lichaam en geest van groote groepen der bevolking’ en deed onderzoek naar ongezonde factoren in de leef- en werkomgeving van zijn patiënten. Daarover heeft hij veel gepubliceerd, volgens tijdgenoten soms op een ‘fabrikant-onvriendelijke toon’. Coronel vroeg luid en duidelijk aandacht voor de misstanden die hij tegenkwam. Hij bekritiseerde niet alleen de gebrekkige openbare hygiëne en ontoereikende kerkelijke armenzorg, maar uitte ook zijn zorgen over de slechte hygiëne op scholen en de omstandigheden waaronder vrouwen en kinderen te werk werden gesteld. Coronel was diep teleurgesteld dat de Wet op de kinderarbeid die in 1874 met veel moeite tot stand kwam, nauwelijks werd gehandhaafd.
Coronel geldt als een van de grondleggers van de arbeids- en bedrijfsgeneeskunde, maar zijn brede belangstelling en scherpe maatschappelijke blik maken hem ook tot een van de eerste sociaal-geneeskundigen. Hij wordt gerekend tot de ‘hygiënisten’, een groep artsen die in de 19de eeuw het publieke debat zocht om de overheid aan te sporen tot preventieve maatregelen om de volksgezondheid te bevorderen.1
Hedendaagse gezondheidsrisico’s
Ook vandaag de dag kennen we artsen die zich inzetten om aandacht te vragen voor omgevingsfactoren die een bedreiging vormen voor onze gezondheid. Denk aan Bas Bloem, hoogleraar Neurologie, die op allerlei manieren naar voren brengt dat niet alleen luchtvervuiling en blootstelling aan zware metalen een rol spelen bij het ontstaan van de ziekte van Parkinson, maar dat vermoedelijk ook het gebruik van pesticiden een risicofactor vormt. Of denk aan de longartsen Pauline Dekker en Wanda de Kanter die al geruime tijd strijden voor een rookvrije samenleving en zich inzetten om roken aan banden te leggen.
‘Herstel en bevorderen van arbeidsvermogen cruciaal om armoede te voorkomen’
Veel vooruitgang geboekt
In ons vakgebied is er altijd veel aandacht geweest voor ongezonde arbeidsomstandigheden en mede daardoor is er sinds de tijd van Samuel Coronel veel vooruitgang geboekt in arbeidsorganisaties. Hoewel het van belang blijft om op werkgebonden risico’s te wijzen, is er nu veel meer aandacht voor de positieve kanten van betaald werken. Denk bijvoorbeeld aan sociale contacten, zingeving of persoonlijke ontwikkeling. Welke pluspunten iemand ervaart verschilt natuurlijk van persoon tot persoon, maar de voordelen van een baan zijn in veel gevallen duidelijk merkbaar.
Wat als vanzelfsprekend wordt beschouwd en daarom vaak onbenoemd blijft, is dat werken ook tot een inkomen leidt. In deze special over het belang van bestaanszekerheid voor een goede gezondheid, verdient dit aspect meer aandacht. Bedrijfsartsen en verzekeringsartsen zouden nadrukkelijker moeten uitdragen dat hun inspanningen om arbeidsre-integratie te bevorderen ertoe bijdragen dat mensen aan het werk kunnen blijven en zo hun inkomen behouden. Of dat zij, wanneer dit niet mogelijk is, een vervangend inkomen faciliteren in de vorm van een WIA-uitkering.
Herstel en bevorderen van arbeidsvermogen, een kerntaak in ons vakgebied, is cruciaal om armoede en financiële onzekerheid zoveel mogelijk te voorkomen.
Betaald werk biedt helaas niet altijd voldoende bestaanszekerheid. Goderis en Muns schatten dat ruim 1 miljoen Nederlanders in armoede leven, waaronder meer dan 200.000 ‘werkende armen’.2 Vooral werkenden met een flexibel arbeidscontract en zzp’ers hebben een verhoogd armoederisico.2,3 Het zal niet verbazen dat mensen met een migratieachtergrond zijn oververtegenwoordigd onder de armen in Nederland.2
Als individuele bedrijfs- of verzekeringsarts kunnen we veel betekenen voor onze cliënten op het vlak van bestaanszekerheid. Als beroepsgroep moeten we daarom meer aandacht vragen voor kwetsbare groepen, zoals de werkende armen en mensen die ondanks hun uitkering in armoede leven. Coronel signaleerde al dat armoede en de daarmee gepaard gaande bestaansonzekerheid leiden tot lichamelijke en geestelijke gezondheidsproblemen. Dit vermindert vervolgens de kans op betaald werk. De bijdragen in deze special maken duidelijk dat dit vandaag de dag nog steeds actueel is, al is het percentage mensen dat in armoede leeft (ruim 6%) beduidend lager dan in de 19de eeuw.
‘Mensen met een migratieachtergrond zijn oververtegenwoordigd onder de armen’
Kwetsbare werkenden
De voorzitters van de KAMG, NVAB en NVVG vroegen een half jaar terug aandacht voor de hopeloze leef- en werkomstandigheden waarin veel arbeidsmigranten verkeren en die hun gezondheid bedreigen.4 Bestaansonzekerheid, ook onder een grote groep kwetsbare werkenden, is een vergelijkbaar probleem dat door onze verenigingen nadrukkelijk onder de aandacht moet worden gebracht.
Referenties
1.Houwaart ES. De hygiënisten. Artsen, staat & volksgezondheid in Nederland 1840-1890. Groningen: Historische uitgeverij Groningen, 1991.
2.Goderis B, Muns S. Meer dan 200.000 werkende armen in Nederland. ESB, 108(4825), 28 september 2023.
3.Echtelt P van, Wielers R. Armoede onder werkenden. Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken. 2023;39(3):289-292.
4.in ’t Land K, Thijssens B, De Decker K. Arbeidsmigranten: hoe zorgen we samen voor gezond leven en werk? Medisch Contact 16 november 2023.
