Haar opmerking raakt me, omdat ik als verzekeringsarts medische beoordelingen verricht voor gemeenten. Bijvoorbeeld voor mensen zonder (recent) arbeidsverleden in het kader van de Participatiewet. Het beeld van profiteurs herken ik niet: in mijn spreekkamer zie ik vooral mensen met psychosociale problemen, psychiatrische stoornissen, verslavingen en complexe mantelzorgtaken. Ze beschikken over beperkte gezondheidsvaardigheden en behandelingen zijn te duur. Een gezonde leefstijl is een luxe die ze zich niet kunnen veroorloven. Door sociale en financiële problemen hebben ze weinig mentale ruimte. De zogenaamde clusterfuck van armoede, zoals Tim ‘S Jongers zo treffend beschrijft in zijn boek Armoede uitgelegd aan mensen met geld (dat elders in dit nummer wordt besproken).

Aan het werk komen vanuit de bijstand is niet eenvoudig, gezondheid is hierbij een belangrijke belemmerende factor. De minderheid van de mensen in de bijstand ervaart de ondersteuning vanuit de gemeente bij het zoeken naar werk als motiverend of effectief.¹ Het risico op inkomensachteruitgang door het wegvallen van toeslagen is reëel voor de alleenstaande bijstandsmoeders waar mijn vriendin aan refereerde.² Veel alleenstaande bijstandsmoeders willen wel werken, maar worden geremd door hun kwetsbare economische positie, een beperkt sociaal netwerk en psychische problemen.³ Ook een andere groep in de Participatiewet heeft moeite aan de slag te komen: de meerderheid van mensen met een arbeidsbeperking in het doelgroepenregister heeft in de praktijk een beperkte kans op regulier werk.⁴

De uitvoering van de Participatiewet verschilt sterk per gemeente. Als er onvoldoende rekening wordt gehouden met de individuele situatie, kunnen strenge verplichtingen voor re-integratie en tegenprestatie leiden tot gezondheidsproblemen en een vicieuze cirkel van uitval en herstel. De huidige medische arbeidsongeschiktheidsbeoordeling voor de Participatiewet volgens artikel 4 van de WIA sluit niet altijd goed aan op de doelgroep vanwege de vele re-integratie- beïnvloedende factoren en de grote afstand tot de arbeidsmarkt. Is dit beoordelingskader wel passend voor mensen zonder (recent) arbeidsverleden die niet in aanmerking komen voor de Wajong?

Het kabinet Rutte IV erkende de noodzaak voor hervorming van sociale wetgevingen na het toeslagenschandaal. In opdracht van Karien van Gennip, voormalig minister voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid, presenteerde de Onafhankelijke Commissie Toekomst Arbeidsongeschiktheidsstelsel (OCTAS) op 29 februari 2024 drie oplossingsrichtingen. Helaas vond OCTAS geen betaalbare, uitvoerbare en uitlegbare variant voor de Participatiewet.⁵ De commissie onderstreepte het belang van passende ondersteuning voor deze groep en verwees naar het traject ‘Participatiewet in Balans’, gestart door Carola Schouten, voormalig minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen. In het Programmaplan dat op 21 december 2023 is gepresenteerd, wordt geconcludeerd dat een herziening van de Participatiewet nodig is met meer aandacht voor de menselijke maat en bestaanszekerheid voor iedereen. De Participatiewet is nu te complex, legt te veel nadruk op rechtmatigheid en uitstroom naar werk en bereikt niet altijd de gestelde doelen. Mensen voelen zich niet voldoende ondersteund. Om dit te verbeteren is een cultuuromslag en een ander mensbeeld, gebaseerd op vertrouwen, empathie en maatwerk, noodzakelijk.⁶

Het is goed dat de complexiteit van het huidige systeem wordt onderkend, alsook het belang van de menselijke maat. Een mogelijke inkomensval door verlies van toeslagen mag geen reden zijn om niet aan het werk te gaan. Een bufferbudget is hierbij een eerste stap. Maar bij het doorlezen van het Programmaplan concludeer ik dat er onvoldoende zicht is op de rol van de (verzekerings)arts bij de beoordeling van de mate van arbeidsongeschiktheid, het vaststellen van een urenbeperking en de medische beperkingen bij de re-integratie in het kader van de Participatiewet. Het is daarom noodzakelijk dat verzekeringsartsen ook betrokken worden bij de hervorming van de Participatiewet, zodat de medische en arbeidsdeskundige arbeidsongeschiktheidsbeoordelingen (of re-integratieadviezen) beter aansluiten bij op de juridische kaders van de nieuwe Participatiewet. Kunnen bijvoorbeeld basale werknemersvaardigheden ook een beoordelingscriterium zijn voor deze groep in de Participatiewet? Kunnen we vooruitlopend op de beschreven cultuuromslag in samenwerking met andere artsen binnen het veld, arbeidsdeskundigen en gemeenten ankercasussen formuleren die landelijk als voorbeeld kunnen dienen voor de Participatiewet?

De eerste stap is een wetswijziging van de Participatiewet, die binnenkort wordt behandeld in de Tweede Kamer en in januari 2025 in werking zal treden. In de ‘Participatiewet in Balans’ wordt gestreefd naar ‘een passend perspectief op werk en participatie, een begrijpelijke wet die goed na te leven is, ondersteuning van de mensen die in de Participatiewet zitten, een doelmatig, zeker en voorspelbaar vangnet, een toereikend inkomen en een wet die goed aansluit bij de brede vormgeving van het sociaal domein en inkomensstelsel’.⁷

Een fundamentele herziening van de Participatiewet blijft hierna noodzakelijk, reageert ook de Vereniging van Nederlandse Gemeenten: ‘Ondanks de voorgestelde wetswijziging is de Participatiewet nog te complex in uitvoering voor zowel de gemeenten als de mensen die ervan afhankelijk zijn. De inkomensondersteuning en ondersteuning bij participatie is niet altijd toereikend. Daarnaast sluit de Participatiewet onvoldoende aan op andere regelingen in het sociale domein’.⁸

De NVVG onderschrijft de noodzaak van de voorgenomen herzieningen van het arbeidsongeschiktheidsstelsel, de hervorming van de Participatiewet met de bijbehorende cultuuromslag, alsook de betrokkenheid van verzekeringsartsen bij de voorgenomen hervormingen. Om af te sluiten met de woorden van mijn vriendin: het is nu aan de politiek om hier wat aan te doen.