Ik begin bij het begin: de Oudheid. Tegen de achtergrond van de humorale pathologie beschouwt de geneesheer uit de Oudheid het menselijk organisme als samenstelling van de vier sappen (humores): bloed, slijm, zwarte gal en gele gal. Gezondheid is de toestand van het goede evenwicht van deze sappen. Een stoornis wordt aangeduid met het Griekse woord dyscrasie. Meestal is gaat het om een teveel aan één of meer sappen. Humoraalpathologisch bezien is de vrouw van nature ziek. Haar menstruatie, waarbij zij zich ontdoet van overtollig bloed, heeft het karakter van een regelmatige natuurlijke aderlating, die haar voor de gevolgen van haar ziekte behoedt. Menstruatie is zo bezien een ‘maandelijkse reiniging’.

De 17de en 18de eeuw brengen de periode van Verlichting. Men gaat de oude humoraalpathologische en toxicologische ideeën over het menstruatiebloed steeds meer ‘natuurwetenschappelijk’ (chemisch en biochemisch) duiden. De menstruatie zou een uitdrukking zijn van gistingsprocessen in het bloed. In de vroege 19de eeuw komt de opvatting van de menstruatie als uitscheidingsproces van een overmaat aan ‘koolstof’ uit het wederom zeer bedreigde vrouwelijke organisme op. Ook zwavel en kalk worden genoemd. In de 18de eeuw meent men dat de menstruatie een gevolg is van een falende ontwikkeling van de beschaving. Met Jean-Jacques Rousseau en zijn ‘retour à la nature’ heeft deze eeuw, om zo te zeggen als tegenhanger voor diens geloof in verstand en vooruitgang, een zeker beschavingspessimisme ontwikkeld. Zo is de opvatting ontstaan dat de mensheid een belangrijk deel van haar lijden aan haar verwijdering van de natuur te danken heeft. De menstruatie is in deze zin een gevolg van een al te overvloedige en luxe levensstijl: te veel zitten, te veel eten, wat vooral voor vrouwen niet door zware lichamelijke arbeid wordt gecompenseerd, en verder het gevolg van een al te strenge seksuele opvoeding, die vooral de vrouwen schade toebrengt.

In de late 18de en vroege 19de eeuw zien we een liberalisering in de rechtspraak waar het vrouwen betreft. Met name jegens vrouwen wordt een milder oordeel uitgesproken, ten dele met medisch-forensische argumenten. De vrouwelijke zwakheden, fysiek maar ook psychisch, zijn de gegeven omstandigheden waarin de vrouw haar maatschappelijke rol als echtgenote en moeder moet vervullen, en als een vrouw door deze zwakheden strafbaar wordt, moet het oordeel daarom eerlijkheidshalve worden verzacht. In dit verband trekt nu de menstruatie forensischgeneeskundig de aandacht. Tot dan toe is de menstruatie in de gerechtelijke geneeskunde als excuus met betrekking tot de echtelijke plicht gehanteerd. Nu wordt de menstruatie als lijden ten dienste van familie en vaderland de basis van zekere voorrechten. Dat komt goed van pas! In de literatuur is beschreven dat een gestoorde menstruatie een drijfveer tot brandstichting kan oproepen. Inderdaad is brandstichting door jonge meisjes in die tijd vooral in de Duitse landen een aanzienlijk sociaal, juridisch en psychologisch probleem, vooral als men beseft dat brandstichting in die tijd tot de zwaarst bestrafte misdrijven behoort, waarvoor men zelfs de doodstraf kan krijgen. Niet alleen brandstichting, ook moord, zelfmoord en diefstal kunnen menstrueel bepaald zijn.

In de seksuele en voortplantingsethiek van de 19de eeuw komt de visie op dat de menstruatie een verspilling is van materiaal dat eigenlijk voor de voortplanting is bestemd. Menstruatie is een analogon van abortus, een mislukte zwangerschap. Denkbeelden die worden gevoed door de waarneming dat zwangeren niet menstrueren. Ook Virchow schuift in 1848 de opvatting van menstruatie als afgebroken zwangerschap naar voren. ‘Vanaf het moment dat de fysiologen het met elkaar eens werden dat elke menstruatie is verbonden met de loslating van een eicel en het passeren daarvan door de geslachtswegen, moest natuurlijk het absolute onderscheid tussen zwangerschap en menstruatie naar voren komen’, schrijft Virchow. De menstruatie treedt pas op als de eicel niet is bevrucht, casu quo zich niet heeft genesteld in het baarmoederslijmvlies. Zo beschouwd is een menstruatie het huilen van een teleurgestelde baarmoeder, betoogde mijn vroegere hoogleraar anatomie professor Lammers ooit.

De visie op menstruatie als teken van een zwakte van het zenuwstelsel komt op in de late 19de en vroege 20ste eeuw. ‘Het harmonisch en ritmisch samenwerken van overigens gescheiden organen (eierstok en baarmoeder, AW) wijst op een activiteit van het zenuwstelsel’, schrijft fysioloog Eduard Pflüger. Hij baseert zich op de reflexleer. En zo bezien komt de menstruatie nu naar voren als toestand die vergelijkbaar is met de hysterische aanval. De menstruatie wordt beschouwd als een hysterisch equivalent: een gevolg van fysiologische prikkelbaarheid en de geprikkelde toestand van het vrouwelijk zenuwstelsel. Deze toestand is – met het oog op de voortplantingsplichten – voor de vrouw niet abnormaal. Zij kan zelfs gewenst zijn, maar zij blijft – op zichzelf beschouwd – wel een toestand van lijden. Veel vrouwen van de 19de en vroege 20ste eeuw schijnen hun menstruatie ook zo te beleven, vanwege de winst dat de maatschappij, het gezin en de artsenstand, hun lijdenstoestand erkennen en respecteren. Zo kan de menstruatie ook een zegen zijn. Als menstruerende vrouw mag je je plichten tijdelijk verzaken. We vinden dat terug in de literatuur, onder meer bij Louis Couperus. In de naoorlogse periode heeft de menstruatie haar waarde als symbool en symptoom van vrouwelijke zwakheid geheel verloren. Zij heeft ook aan sociale en culturele betekenis ingeboet en is nu een specialistenthema van beperkte algemene betekenis geworden.

Hoewel… in diezelfde naoorlogse periode is dysmenorroe vaak een lastige diagnose voor bedrijfs- en verzekeringsartsen. Wat moet je dan adviseren ten aanzien van werkhervatting? Jan Kolk, die in 1966 op dysmenorroe promoveert, meent dat de medische controle heel geschikt is voor een beperking van de verzuimduur. ‘Veel werknemers hebben een duwtje nodig om de arbeid weer te hervatten’, stelt hij.