Werkelijkheid is de manier waarop de wereld en het leven dat zich daarin afspeelt zich aan het bewustzijn voordoen.1 Met elkaar leven we in verschillende werkelijkheden omdat we de werkelijkheid die ons gepresenteerd wordt op verschillende manieren waarnemen.
Is er binnen deze meervoudige werkelijkheid wel sprake van één waarheid? Als dat het geval is, kom je een heel eind als je je bewust bent van de verschillende werkelijkheden en van de noodzaak die te erkennen en er zo veel mogelijk bij aan te sluiten. Als dat niet het geval is, dan hebben we dus ook nog verschillende waarheden die niet gelijk lopen met de verschillende werkelijkheden. Wat doen we daar dan mee? Wat betekent dat voor onze zoektocht naar de waarheid? In dit artikel ga ik op zoek naar waarheid in een wereld waarin verschillende werkelijkheden naast elkaar bestaan. Door meer zicht te krijgen op wat we waarheid noemen en meer inzicht in de meervoudige werkelijkheid, kunnen we als professionals bewuster aansluiten bij de werkelijkheid en waarheid van onze cliënten. Hierdoor kunnen we samenwerking bevorderen en het vinden van waarheid vergemakkelijken.
Leven in een meervoudige werkelijkheid
De eerste ervaring met het leven in een meervoudige werkelijkheid kreeg ik toen ik als vrijwilliger deelnam aan een bootreis voor mensen met lichamelijke problemen. Om mee te mogen werd hun gevraagd een formulier in te vullen over fysieke belemmeringen en de hulp die ze hierbij nodig hadden. Iedere vrijwilliger ontving de aanmeldformulieren van de mensen voor wie hij of zij tijdens de reis verantwoordelijk was. Toen ik mijn formulieren bestudeerde, kreeg ik het al snel benauwd. Bijna iedereen had hulp nodig bij het zich verplaatsen en ook bij het eten was veelal aandacht en hulp nodig. Ik vroeg me af hoe ik dat allemaal ging bolwerken. Bij aanvang van de bootreis bleek het in de praktijk wel mee te vallen. Bijna iedereen kon zichzelf redden en ik kon de hulp bieden die nodig was. Terugkijkend denk ik dat de deelnemers bang waren niet mee te mogen als ze niet afhankelijk waren van hulp.
Een tweede ervaring die me nog helder bijstaat, was een man die ik als arboarts zag. Hij was direct naar mij toegestuurd toen hij in de fabriek waar hij werkzaam was weigerde zijn veiligheidsschoenen aan te doen. Toen ik hem naar de reden hiervan vroeg, gaf hij aan dat hij zweetvoeten had. Hij wilde graag schoenen waarin hij hier minder last van had. Ook dit zijn verschillende kanten van de werkelijkheid. Een werkgever die vermoedt dat iemand dwars ligt en een werknemer die zoekt naar het voorkomen van zijn ongemak.
Wat is waarheid?
Naast werkelijkheden die van elkaar verschillen, is ook waarheid niet eenduidig. In zijn artikel Hoe waarheid een product werd onderscheidt Rob Wijnberg, filosoof en journalist bij De Correspondent, 4 tijdperken van waarheid: het Premoderne tijdperk, het Moderne tijdperk, het Postmoderne tijdperk en tenslotte het tijdperk van waarheid als product.
In het Premoderne tijdperk wordt waarheid niet gevonden in de schijnwerkelijkheid om ons heen, maar gegeven vanuit een ‘hogere’ werkelijkheid boven en buiten ons. Het idee dat de werkelijkheid op aarde slechts ‘schijn’ was, bood een zekere troost en hoop op een uitweg. Het aardse bestaan was misschien wel uitzichtloos, voor wie geloofde zou verlossing in het verschiet liggen. De grote breuk met dit type denken kwam omstreeks het einde van de 16e en het begin van de 17e eeuw.
In het Moderne tijdperk werd waarheid niet langer opgevat als geloof, als iets buiten ons bereik, maar als iets vindbaars in het aardse hier en nu, als kennis. Aan deze periode hebben we het objectiviteitsideaal te danken en het geloof in vooruitgang. Het tijdperk van waarheid als kennis zou 3 eeuwen de dominante denkwijze in de westerse wereld blijven, totdat aan het einde van de 19e en het begin van de 20ste eeuw de deconstructie ervan werd ingezet.
In het Postmoderne tijdperk werd waarheid gegeven noch gevonden: waarheid − nu voor het eerst zonder hoofdletter − werd door de mens gemaakt. De economisering van ons wereldbeeld, de vermarkting van de samenleving, de commercialisering van de informatievoorziening en de professionalisering van de communicatie vormen samen de 4 pijlers op grond waarvan je een nieuw vierde tijdperk zou kunnen onderscheiden: het tijdperk van waarheid als product. Waarheid wordt niet langer gegeven (premodern), gevonden (modern) of gemaakt (postmodern), waarheid wordt verkocht.2
©Botie / Fotolia
Naast een meervoudige werkelijkheid hebben we dus te maken met verschillende betekenissen van waarheid. In contact met cliënten kan dit verwarring geven en kan dit het zicht op waarheid bemoeilijken.
Hoe de meervoudige werkelijkheid het zicht op waarheid bemoeilijkt
Ook in mijn werk als psychiater word ik geconfronteerd met een meervoudige werkelijkheid die het zicht op waarheid bemoeilijkt. Regelmatig kom ik mensen tegen die zichzelf al een diagnose hebben toegekend nog voordat er onderzoek is gedaan. Ze geven bijvoorbeeld aan een depressie te hebben en daarvoor mijn hulp in te schakelen. Het is dan soms moeilijk uit te leggen dat wat we inmiddels in de spreektaal depressie noemen nog niet hoeft te voldoen aan wat we in de psychiatrie een depressieve stoornis noemen. De werkelijkheid van de cliënt is dat hij vindt dat hij ziek is en een depressie heeft. Mijn werkelijkheid als psychiater zegt me dat het nog onduidelijk is of de diagnose depressie van toepassing is (en of behandeling nodig is). Dat valt de cliënt moeilijk uit te leggen, omdat deze een andere werkelijkheid ervaart – het is de vraag of de cliënt mijn waarheid als psychiater onder ogen kan en wil zien en of wij uiteindelijk tot een gedeelde waarheid zullen komen. De kans is aanwezig dat als onze waarheden blijven verschillen, de cliënt zich niet gehoord en gezien voelt.
Eén taal
In een wereld waarin verschillende werkelijkheden en waarheden naast elkaar bestaan, is het belangrijk dat we als professionals één taal spreken en tevens onze grenzen kennen zodat we andere professionals de benodigde ruimte laten.
Een drietal uitgangspunten kunnen hieraan bijdragen:
1.
Ziekte en gezondheid sluiten elkaar niet uit.
2.
Er is duidelijkheid bij de verschillende bij cliënten betrokken partijen over wie de beperkingen vaststelt.
3.
Het bespreekbaar maken van de rol van werk bij herstel van cliënt is belangrijk.
Ziekte en gezondheid sluiten elkaar niet uit
Waar gezondheid eerst gedefinieerd werd als afwezigheid van ziekte helpt de definitie van Machteld Huber om ziekte te erkennen zonder gezondheid uit te sluiten. Huber definieert gezondheid als het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven.3 Met dit perspectief wordt duidelijk dat iemand weliswaar een bepaalde ziekte kan hebben maar dit niet automatisch leidt tot een beperking.
Duidelijkheid over wie beperkingen vaststelt
Ik pleit ervoor om als behandelaar bij de invloed van ziekte op functioneren slechts te spreken van belemmeringen. Het gaat hierbij om de subjectieve beleving; wat iemand ervaart. Voor het vaststellen van een beperking is er een professioneel oordeel nodig van een bedrijfsarts of verzekeringsarts. Door als behandelaar geen uitspraak te doen over een eventuele beperking, voorkomen we dat bedrijfsartsen en verzekeringsartsen geconfronteerd worden met uitspraken als: ‘Mijn psychiater of huisarts vindt dat ik niet kan werken’. Door als behandelaar onze grenzen hierin te kennen, kunnen we de andere professionals de benodigde ruimte laten te komen tot hun oordeel.
Belang van bespreken rol van werk bij herstel
Het gesprek over werk tussen cliënt en professional is nodig om na te gaan of werk een bevorderende of belemmerende rol heeft bij herstel. Als dit gesprek niet gevoerd wordt, kunnen verschillende werkelijkheden elkaar in weg staan. Zo kan de cliënt denken dat eerst herstel nodig is voor werk hervat kan worden, terwijl de professional werk juist wil inzetten om herstel mogelijk te maken.
Om zo goed mogelijk bij de waarheid en werkelijkheid van onze cliënten aan te sluiten wil ik ten slotte nog een tweetal suggesties doen.
Geef uitleg over het kader waarin het onderzoek plaatsvindt
Ik heb enkele jaren psychiatrische onderzoeken gedaan in het kader van arbeidsgeneeskundige rapportages. Veel van de mensen die ik zag kwamen aanvankelijk met een verongelijkt gezicht bij mij binnen. Regelmatig kreeg ik te horen dat nu ze ziek waren ze allerlei onderzoeken moesten laten verrichten en dat dit hen van de regen in de drup bracht. Ik antwoordde hierop dat ik me dat gevoel goed kon voorstellen. Daarna besprak ik dat we met elkaar een systeem hebben bedacht waarin in geval van lichamelijke of mentale beperkingen gekeken wordt of en hoe financiële ondersteuning geboden kan worden. En dat daarvoor allerlei onderzoek moet worden gedaan. Als je geen gebruik wilt of hoeft te maken van deze ondersteuning staat het mensen vrij om andere keuzes te maken. De harde waarheid is dat als je gebruik moet maken van die financiële ondersteuning je er niet aan ontkomt allerlei onderzoek te laten verrichten. Het is mijn ervaring dat na erkenning van dit feit het onderzoek in een ander perspectief plaats kan vinden. Tegen wordt dan meer samen.
©Botie / Fotolia
Sluit eerst aan bij de beleving van de cliënt
Erkenning van wat de cliënt ervaart en wat zijn werkelijkheid en waarheid is, is een belangrijke eerste stap in samenwerking. Als je bij de ander hebt aangesloten kun je daarna aangeven wat in jouw onderzoek naar voren moet komen. Wat jouw oordeel is en waar deze mogelijk verschilt met het beeld van de cliënt.
Conclusie
Binnen de meervoudige werkelijkheid waarin we leven is er geen sprake van slechts één waarheid. Naast een gegeven waarheid en een gevonden waarheid is er ook nog de waarheid die wij zelf maken. Het is dus niet voldoende om je bewust te zijn van de verschillende werkelijkheden en van de noodzaak die te erkennen en er zo veel mogelijk bij aan te sluiten. Omdat we te maken hebben met verschillende waarheden is het van belang de waarheid van de cliënt te erkennen en bespreekbaar te maken om vervolgens de bevindingen van het onderzoek te kunnen delen en aan te geven waar het professionele oordeel aansluit bij de waarheid van de cliënt of waar deze hiervan verschilt.
Met meer zicht op verschillende betekenissen van waarheid en inzicht in de verschillende werkelijkheden die naast elkaar bestaan heb ik enkele uitgangspunten beschreven die kunnen helpen om als professionals één taal te spreken. Verder deed ik suggesties om samenwerking te bevorderen en bewuster aan te sluiten bij de werkelijkheid en waarheid van onze cliënten.
Ik hoop dat mijn bijdrage het vinden van waarheid vergemakkelijkt.
Referenties
2.
De correspondent 29 mei 2014
3.
Huber M, Knottnerus JA, Green L, Horst van der H, Jadad AR, Kromhout D, Leonard B, Lorig K, Loureiro MI, Meer van der JW, Schnabel P, Smith R, Weel van C, Smid H. How should we define health? BMJ 2011;343(4163):235-237.
