In een bijeenkomst met ongeveer 10 experts binnen het RIVM vanuit verschillende vakgebieden binnen Arbeid en Gezondheid zijn de mogelijke actoren die een rol spelen bij de gezondheid en veiligheid van werkenden in kaart gebracht. Dit leidde aanvankelijk tot een indeling in de volgende groepen: werkgevers, werknemers, branches, zorg- en arboprofessionals, overheid, kennisinstituten en overig (bijvoorbeeld verzekeraars). Vervolgens zijn deze actoren geclusterd tot 3 categorieën: praktijk, beleid en wetenschap.

Vanuit het doel om gezamenlijk tot een kennisagenda te komen, is gekozen voor een kwalitatieve aanpak. Door middel van 11 semigestructureerde interviews met een selectie van vertegenwoordigers uit de praktijk, het beleid en de wetenschap (zie tabel 1), zijn vraagstukken en kennishiaten opgehaald. Omdat het niet haalbaar was om met iedereen afzonderlijke gesprekken te houden, zijn binnen de 3 groepen belangrijke stakeholders geselecteerd, waaronder vertegenwoordigers van bedrijven en branches; departementen (ministeries van VWS en SZW); universiteiten en kennisinstituten.

De meeste interviews zijn face-to-face afgenomen, twee interviews vonden om praktische redenen telefonisch plaats. In de gesprekken werd een interviewleidraad gevolgd met als hoofdvragen: welk problematiek rondom Arbeid en Gezondheid speelt er en welke vraagstukken verwachten we? Het interview werd afgenomen door twee onderzoekers, één fungeerde als gespreksleider, de andere onderzoeker maakte gespreksnotities. Alle interviews zijn opgenomen met een audiorecorder. De opnames werden beluisterd om een samenvatting van het gesprek te maken, dat wil zeggen dat er geen transcripties zijn gemaakt. De samenvattingen zijn naar de geïnterviewden gestuurd voor eventuele aanvullingen en goedkeuring. Vervolgens zijn alle samenvattingen afzonderlijk bekeken door twee onderzoekers met als doel de opgehaalde kennisvraagstukken te identificeren en te clusteren. Deze zijn gezamenlijk besproken, waarna 9 thema’s zijn gedefinieerd.

Om de inbreng van een zo breed mogelijke vertegenwoordiging van de actoren te kunnen garanderen, vond er op 18 juni 2018 een werkconferentie plaats met als doel de opgehaalde kennisvraagstukken aan te vullen en te prioriteren om zo een gezamenlijke kennisagenda te formuleren. Er namen 35 vertegenwoordigers vanuit de praktijk, het beleid en de wetenschap deel aan de werkconferentie, zie tabel 2 voor de deelnemende organisaties. De werkconferentie volgde de aanpak van de wereldcafé methode⁵, vanwege het doel om in gezamenlijkheid kennisvraagstukken te prioriteren. Met deze werkvorm wordt een levendige dialoog opgezet over bepaalde vraagstukken. Door de verschillende rondes en de plenaire terugkoppeling worden deelnemers aangemoedigd een inbreng te leveren. De 9 thema’s met de opgehaalde kennisvraagstukken werden verspreid over 5 tafels. Deelnemers werden van tevoren ingedeeld aan een tafel. Elke tafel ging in gesprek over 1 of 2 thema’s waarbij de deelnemers vraagstukken konden aanvullen. Na de dialoog aan een tafel wisselden de deelnemers van tafel om kruisbestuiving van ideeën mogelijk te maken. De tweede stap bestond uit het prioriteren van de vraagstukken. Iedere deelnemer ontving 3 groene en 3 rode stickers met een letter B (beleid), P (praktijk) of K (kennis) die correspondeerde met de groep die de deelnemer vertegenwoordigde. De deelnemers werd gevraagd om de groene stickers te plakken bij 3 vraagstukken die zij het belangrijkst vinden èn prioriteit moeten hebben voor kennisontwikkeling. De |3 rode stickers konden geplakt worden bij vraagstukken die vanuit het perspectief van de deelnemers minder belangrijk zijn of weinig prioriteit hebben. Na de prioritering werden van ieder thema de vraagstukken die het meest opvielen plenair besproken.

Arbeid en gezondheid hebben een wederkerige relatie: werken is gezond en gezondheid is van belang voor werk. Zo kan werkloosheid bijvoorbeeld leiden tot depressieve klachten.⁶ Aan de andere kant is de gezondheidstoestand van belang voor deelname aan arbeid.⁷ De genoemde kennisvraagstukken hebben betrekking op deze wederzijdse relatie tussen arbeid en gezondheid, en de determinanten in deze relatie. De deelnemers aan de werkconferentie vinden het vooral van belang om kennis te ontwikkelen over voor wie arbeid gezond is of juist ongezond. Vertegenwoordigers uit de praktijk en het beleid vinden het belangrijk om vragen op te pakken die zich richten op de inrichting van de werkplek en wat het voor werkgevers betekent om iemand aan te nemen met een gezondheidsprobleem. Immers, met de ontwikkeling dat er steeds meer ouderen op de arbeidsmarkt komen, zullen er ook meer mensen met een aandoening of chronische aandoening werken.

Duurzame inzetbaarheid van werkenden is een kennisvraagstuk dat door bijna alle geïnterviewden is genoemd. Er worden zorgen geuit over de haalbaarheid van langer doorwerken voor bepaalde groepen, waaronder werkenden met fysiek zware beroepen. Tijdens de werkconferentie ging ook aandacht uit naar het vraagstuk rondom de toenemende psychosociale belasting. Dat betekent niet dat we vraagstukken rondom fysieke belasting naast ons neer moeten leggen. Om mensen tot aan de pensioengerechtigde leeftijd inzetbaar te houden, is het van belang meer zicht te hebben op wie welke mate van psychosociale belasting voor welke duur aan kan. Een ander belangrijk vraagstuk rondom duurzame inzetbaarheid richt zich op de vraag hoe we kunnen zorgen dat iedereen inzetbaar is en blijft met in achtneming van maatschappelijke ontwikkelingen zoals de 24-uurs economie en het combineren van taken. Het gaat daarbij om het bewaken van de duurzame inzetbaarheid van alle werkenden, dat wil zeggen jong en oud, hoog- en laagopgeleid, man en vrouw, met en zonder een chronische ziekte. Alle vertegenwoordigers uit beleid, praktijk en wetenschap hebben behoefte aan kennis over hoe specifieke groepen inzetbaar zijn en wat werkzame strategieën zijn om hen inzetbaar te houden.

Net als bij het thema duurzame inzetbaarheid, werd de toepassing van bestaande kennis benadrukt bij het thema Preventie. Vertegenwoordigers uit de praktijk, beleid en wetenschap geven aan dat (beschikbare) effectieve interventies onvoldoende hun weg vinden in de praktijk. Vooral vanuit de praktijk en het beleid is er behoefte aan kennis over preventieve interventies die effectief zijn en bijdragen aan duurzame inzetbaarheid; zij vinden dit essentieel voor het opzetten van een goed preventiebeleid. Daarnaast heeft het implementatievraagstuk prioriteit. Er zijn diverse preventie instrumenten, maar de vraag is hoe de implementatie daarvan bevorderd kan worden. In dit kader is in de interviews en tijdens de werkconferentie genoemd dat werkgevers nog vaak kansen laten liggen waar het gaat om preventie, daar is veel winst te behalen. Ook werd werknemers een rol toegekend; het vraagstuk naar het organiseren van de eigen regie in preventie van werknemers werd tijdens de werkconferentie als belangrijk en urgent geprioriteerd.

(1) Arbeidsgerelateerde zorg wordt als belangrijk thema gezien. Nog steeds is er in de curatieve zorg onvoldoende aandacht voor de factor arbeid. In de afgelopen jaren is er weliswaar een slag gemaakt in de ontwikkeling van multidisciplinaire richtlijnen, waarin de factor arbeid is opgenomen, maar daarmee zijn we er nog niet. Het vraagstuk hoe arbeid beter ingebed kan worden in de klinische gezondheidszorg en in het bijzonder de huisartsenzorg, worden als prioritaire vraagstukken aangewezen. Een ander vraagstuk is hoe specifieke groepen werkenden goede arbeidsgerelateerde zorg kunnen ontvangen, denk bijvoorbeeld aan zzp’ers. Vanwege de afwezigheid van een bedrijfsarts voor zelfstandigen is het urgent dat er vanuit huisartsen meer aandacht is voor het werk.

Naast arbeidsgerelateerde zorg, heeft het thema Arbeid en Zorg betrekking op het combineren van zorgtaken met betaalde arbeid (2). Trends als de vergrijzing, het langer thuis wonen van ouderen en het beleid gericht op participatie, leiden ertoe dat meer werkenden hun werk combineren met zorgtaken, zoals het verlenen van mantelzorg en/of de zorg voor kinderen. De combinatie van werk en zorgtaken kan weliswaar positief en plezierig zijn, maar kan ook tot stress en uitval leiden.⁸ Door vertegenwoordigers vanuit de praktijk en het kennisdomein is het vraagstuk naar regelmogelijkheden en de rol van de werkgever bij het combineren van arbeid en zorgtaken geprioriteerd als belangrijk en urgent.

Technologische ontwikkelingen leiden er toe dat kennis sneller veroudert, om deze reden is continue scholing noodzakelijk om mee te kunnen blijven doen.⁹ Het actueel houden van kennis en vaardigheden door een leven lang te leren is daarmee een uitdaging voor alle werkenden. De effecten van technologische ontwikkelingen op de gezondheid zijn grotendeels onbekend en vormen een belangrijk kennisvraagstuk. Daarbij spelen vragen naar zowel de negatieve als de positieve gezondheidseffecten. In de interviews zijn er zorgen geuit over de toenemende vraag naar werkenden met een hoger opleidingsniveau en andersoortige vaardigheden, zoals samenwerken en communicatievaardigheden, bij aanhoudende technologische ontwikkelingen. Er lijkt een kloof te ontstaan tussen de snelle technologische ontwikkelingen en dat wat werkenden aan kunnen. Dit roept vragen op naar de gevolgen hiervan voor mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt en hoe hier in de praktijk mee omgegaan kan worden.

In de afgelopen 20 jaar hebben steeds meer werkenden te maken gekregen met flexibele dienstverbanden.³ Uit de interviews komt naar voren dat er nog veel onbekend is over effecten van flexibilisering op de gezondheid en voor welke groepen werkenden die dan gelden. Het meest geprioriteerde vraagstuk is hoe preventie ingezet kan worden bij werkenden zonder vast contract. Een aantal vraagstukken gaan over het karakteriseren van flexibilisering zelf, bijvoorbeeld welke vormen van flexibilisering zijn er, hoe zit het met de arbeidsomstandigheden van flexibele werkenden en wat zijn de drijvers van flexibilisering? Vertegenwoordigers vanuit de praktijk en beleid gaven duidelijk te kennen dat het verbeteren van preventie voor werkenden met flexibele contracten en zzp’ers niet moet leiden tot strengere (arbo)wet- en regelgeving. Zij lichten toe dat het een uitdaging is om aan de huidige wet- en regelgeving te voldoen.

Mentale belasting op het werk neemt toe door maatschappelijke ontwikkelingen zoals digitalisering en flexibilisering. Ook bij het thema duurzame inzetbaarheid is de psychosociale arbeidsbelasting al genoemd. Een belangrijk kennisvraagstuk dat geprioriteerd is vanuit het kennis domein is: hoe kunnen werkenden beschermd worden tegen de toenemende mentale druk? Het voorbereiden op een vitaal functioneren tijdens het werkzame leven zou al kunnen starten in het onderwijs van onze toekomstige werkenden ofwel scholieren. De prioritering van dit vraagstuk is echter inconsistent (veel groene en rode stickers). In de plenaire discussie blijkt er geen eenduidige conclusie of deze tijdige voorbereiding gericht moet zijn op de toegenomen mentale druk of juist op de onderliggende maatschappelijke veranderingen zoals de flexibele arbeidsmarkt en de technologische vooruitgang.

Niet alleen het werk zelf verandert, maar ook de betekenis, de waarde van werk over de tijd.¹⁰ Meer inzicht in de waarde van arbeid voor een persoon en hoe dit verschilt tussen verschillende groepen werkenden wordt als belangrijk vraagstuk gekenmerkt. Een andere ontwikkeling die bij enkele geïnterviewden zorgen oproept, is dat arbeid economisch bezien minder waard wordt. Vroeger was het mogelijk om met 1 salaris een gezin te onderhouden, tegenwoordig is daar gemiddeld 1,5 salaris voor nodig. Dit leidt tot een verschuiving in tijdsbesteding. Bovendien wordt er een groter beroep op werkenden gedaan als het gaat om mantelzorg. Er worden steeds meer taken bij werkenden neergelegd en dat leidt tot de vraag hoe betaalde en onbetaalde arbeid zich tot elkaar verhouden.

Met alle veranderingen op de arbeidsmarkt lijken sommige groepen mensen steeds vaker buiten de boot te vallen wanneer het gaat om arbeidsparticipatie. Dat geldt onder andere voor mensen met een migratieachtergrond, mensen met chronische aandoeningen waaronder ook jongeren met beperkingen en mensen met psychische aandoeningen. Alle vraagstukken die onder dit thema genoemd zijn, hebben betrekking op hoe kunnen we zorgen dat mensen niet buiten de arbeidsmarkt vallen. Vanuit de praktijk zijn er enkele vragen geprioriteerd, namelijk: hoe zorg je dat potentieel kwetsbaren niet uitvallen, hoe kan arbeid als medicijn ingezet worden, hoe voorkom je een toenemende tweedeling? In de plenaire discussie bleek er eensgezindheid rond het belang van dit thema; de meest kwetsbaren moeten absoluut niet buiten de arbeidsmarkt vallen.