Mens en milieu blootgesteld aan zwavelzuur. Een Italiaanse rechtszaak uit 1690 en de Nederlandse vitrioolwetgeving rond de negentiende eeuw. Bespiegelingen op een artikel van bedrijfsartsen Jurjen Breedijk en Teus Brand over een vroege casus medische milieukunde.
Welke bedrijfsarts weet tegenwoordig nog wat vitriool is? Het woord stamt van het Latijnse vitrum, dat glas betekent. Vitreolus betekent glasachtig, en dat was het aspect van deze olieachtige stof. Het Franse au vitriol betekent venijnig. En dat is zwavelzuur zeker. Inademing van zwavelzuurdamp kan leiden tot RADS (reactive airways dysfunction syndrome). Dat het een schadelijke stof is weten we al meer dan driehonderd jaar. De onderzoekers deden een historisch onderzoek naar de betrokkenheid van Bernardino Ramazzini bij een rechtszaak tegen een zwavelzuurfabrikant in het hertogdom Modena. Ramazzini vermeldt deze rechtszaak heel summier in zijn handboek De morbis artificum diatriba (Over de ziekten der handwerkers) dat in 1700 verscheen. Dat hij met Leibniz ter plekke is geweest vermeldt Ramazzini niet. Wat was nu precies de rol van Ramazzini in deze casus?
Breedijk J, Brand T. Mens en milieu blootgesteld aan zwavelzuur. Een Italiaanse rechtszaak uit 1690 en de Nederlandse vitrioolwetgeving rond de 19de eeuw. Tijdschrift voor toegepaste Arbowetenschap 2021; 34(1): 4-10.
Zilver en goud scheiden
De Portugees-Joodse familie Zarfatti produceert sinds 1664 zwavelzuur in het stadje Finale (Emilia). Zwavelzuur wordt gebruikt om goud en zilver te scheiden uit metaalerts. Na uitbreiding van het stookhuis met een oven in 1687, gaat klager, een inwoner van Finale die op 30 meter van het stookhuis woont, twee jaar later in protest. Hijzelf, zijn vrouw en een dochter zouden door zwavelzuurdamp ziek zijn geworden. Ze eisen sluiting of verplaatsing van de fabriek.
De auteurs sporen het rechtbankverslag uit 1690 op: 43 pagina’s, meest Italiaans, deels Latijn. Daarnaast onderzoeken zij ook brieven en andere archiefstukken over deze casus. De klager wordt bijgestaan door een zekere Cassina, stadsgeneesheer van Finale. Ene Corradi, een chemicus, verdedigt de fabrikanten. De rechters komen tot het oordeel dat de vitriooldamp onschuldig is en wijzen de eis af.
Dan volgt een uitvoerige bespreking van de geschiedenis van de zwavelzuurproductie. Sulfaten waren al in de Oudheid bekend. Galenus beschrijft enkele medische toepassingen. Na deze uitweiding keren de auteurs terug naar hun vraagstelling. Zij introduceren de persoon van Gottfried Wilhelm (von) Leibniz, een Duits geleerde die van alle markten thuis is. Op studiereis door Italië ontmoet hij in 1689 Ramazzini. Begin 1690 trekken beide geleerden in Modena een maand met elkaar op. Leibniz raakt betrokken bij de rechtszaak van Cassina tegen Corradi. Gezamenlijk bezoeken de geleerden de zwavelzuurfabriek.
‘Ramazzini zag de schadelijkheid van de damp, maar liet zijn vriend niet in de steek’
Dilemma
De auteurs hebben een brief gevonden van Leibniz aan Corradi, gedateerd 26 januari 1690. Leibniz gaat in deze brief niet in op de rechtszaak. Onduidelijk blijft of deze brief de uitkomst van de rechtszaak heeft beïnvloed. Wel blijkt later (na de dood van Ramazzini) dat deze met Corradi bevriend is geweest. Ramazzini was persoonlijk en beroepsmatig meer betrokken dan hijzelf heeft vermeld. Mogelijk voelde hij zich destijds voor een dilemma gesteld: hoewel hij de schadelijkheid van zwavelzuurdamp maar al te goed inzag, wilde hij zijn vriend niet in de steek laten.
Interessant is de paragraaf ‘burgerprotest en overheidsbemoeienis in Nederland in de negentiende eeuw’. Er waren herhaaldelijk protesten van omwonenden van zwavelzuurfabrieken. De uitstoot zou de tuinderijen schade toebrengen. Dat leidde ertoe dat de fabrieksschoorstenen steeds hoger moesten worden: van 2 naar 8 en later naar 25 meter.
Omgevingswet 2022
Al met al een interessant historisch onderzoek naar een zeer ‘vroege’ casus met gezondheidsschade door chemische stoffen, met enkele leerzame ‘zijpaden’ die onze kennis vergroten. Misschien biedt de casus inspiratie voor de komende Omgevingswet, die in 2022 wordt verwacht.
Ik mis de argumentatie van de partijen, en de overwegingen van de rechtbank, die toch in het verslag uit 1690 te vinden moeten zijn. Maar ik heb begrepen dat de auteurs nog niet klaar zijn met deze casus, dus dat komt wellicht later.
We weten nu in elk geval wel dat Bernardino Ramazzini – grondlegger van de bedrijfsgeneeskunde – bij de rechtszaak betrokken is geraakt en zich daar waarschijnlijk niet gemakkelijk bij heeft gevoeld.
