Vorige keer hebben we kennisgemaakt met Max. Ik heb het over Max van Alphen de Veer, van de Philips Medische Dienst. Hij heeft er vele jaren gewerkt als bedrijfsarts, later zelfs als directeur. Ik heb zijn prachtige proefschrift “Success and failure in industry” uit 1955 teruggevonden. Natuurlijk in het Trefpunt Medische Geschiedenis op Urk.

Max vraagt zich af waarom het ziekteverzuim in de naoorlogse jaren zo hoog is. Hij ziet vooral een toename van psychische klachten in vergelijking met voor de oorlog. Wat raar, de oorlog is voorbij, iedereen heeft weer een dak boven zijn hoofd en genoeg te eten. Wat is er aan de hand?

‘Tbc misschien?’ hoor ik u denken. Dat denkt Max ook. En ja hoor, bij de Philips-werknemers is dat een belangrijke verzuimdiagnose. In 1950 goed voor 5 procent en in 1951 zelfs voor 6 procent van het totale verzuim. Maar één diagnose komt nog vaker voor. Bijna tweemaal zo vaak zelfs. Ik heb het over het ulcus pepticum. In 1950 scoort dat 9 procent en in 1951 liefst 11 procent.

Wat nu? We doen even een stapje terug. Max ontwikkelt in zijn proefschrift het begrip adjustment disorder, de aanpassingsstoornis. Daar spreek je van als het schuurt tussen jou en je omgeving. Dat kan je thuissituatie zijn, maar ook je werk. Max ontwikkelt nu een methode om dat ‘schuren’ en de reactie daarop te meten. En vervolgens gaat hij zijn patiënten met die methode ‘in kaart brengen’. Zijn proefschrift staat vol met casusbeschrijvingen van mensen met ‘werkstress’. In de eerste helft van de jaren vijftig heeft hij vele honderden patiënten met zijn methode onderzocht. Bij 320 patiënten is sprake van een werkgebonden aanpassingsstoornis. 56 van hen (18 procent) blijken een ulcus pepticum te hebben. Dat kan geen toeval zijn. Ook al staat Max met lege handen als men vraagt naar zijn controlegroep.

Max beschrijft het type werknemer met werkstress en een maagzweer. Zo ontstaat een persoonsbeeld dat tientallen jaren model heeft gestaan voor de maaglijder. Deze wordt getekend door frustratie in zijn jonge jaren, een gespannen levenshouding, en een onderdrukte of ingehouden agressiviteit. Dat alles bij iemand die stress in zijn werk ervaart. De meeste maaglijders, zegt Max, staan ambivalent tegenover hun werk. Ze houden van hun baan en leggen grote toewijding aan de dag. En tegelijk voelen ze zich bedreigd. Bedreigd door hun werk en de druk die van dat werk, van collega’s en leidinggevenden uitgaat.

Een mens reageert op bedreiging met afweer. En zo beschouwen psychologen en dokters die afweer, in de vorm van een verhoogde maagzuursecretie, als een fysieke vorm van agressie, waarmee de patiënt helaas niet de bedreigende factor uitschakelt, maar zijn eigen maagslijmvlies beschadigt. Het ulcus pepticum staat zo model voor alle psychosomatosen. Het is de somatisering van de agressie als gevolg van de aanpassingsstoornis in het werk.

Het mooie model heeft niet lang stand gehouden. Met de ontdekking in 1982 van Helicobacter pylori, een bacterie die lang in maagzuur en maagslijmvlies kan overleven, is duidelijk geworden waar de oorzaak van het ulcus pepticum zit. De Australiërs Barry Marshall en Robin Warren hebben niet alleen bewezen dat Helicobacter de oorzaak is van het ulcus, maar ook dat de aandoening geneest als de bacterie met antibiotica en zuurremmers wordt behandeld. In 2005 krijgen zij daarvoor de Nobelprijs voor de geneeskunde. Max heeft dat nog mee kunnen maken. Hij overlijdt in datzelfde jaar 2005, op de leeftijd van 103 jaar.