Larissa Hoogsteder is directeur behandelzaken bij de Waag, dat gespecialiseerde zorg biedt aan jongeren en volwassenen met grensoverschrijdend of strafbaar gedrag. Sinds 2022 is zij tevens bijzonder hoogleraar Forensische Orthopedagogische Diagnostiek en Behandeling aan de UvA.

Kun je kort samenvatten waar je het tijdens het congres over gaat hebben?

‘Ik zal de inhoud nog afstemmen met de andere sprekers. Maar het zal in ieder geval gaan over de verschillende vormen van agressie, waar die vandaan komen en hoe je er als professional het beste mee om kunt gaan. Daarnaast zal ik ook iets vertellen over de behandelopties die er zijn voor mensen met agressieproblematiek. Als je als bedrijfs- of verzekeringsarts merkt dat agressieproblematiek bij een werknemer structureel is en niet afneemt, dan is het interessant om ook daar iets over te weten.’

Het lijkt alsof er in de maatschappij steeds vaker sprake is van agressief of verward gedrag. Hoe kijk jij daar tegenaan?

‘Of het inderdaad vaker voorkomt, is een hele lastige vraag. Gebeurt het inderdaad vaker, of wordt het vaker gemeld? Ik denk dat de #MeToo-beweging veel in beweging heeft gezet. Dat ging in eerste instantie om seksueel grensoverschrijdend gedrag, maar heeft zich sindsdien uitgebreid tot algemeen grensoverschrijdend gedrag. Het onderwerp staat op de kaart en daardoor lijkt er ook een veilige omgeving te ontstaan om het te melden. Voorheen werd agressie tegen bijvoorbeeld ambulancepersoneel, conducteurs en agenten misschien vaker gezien als een vervelend gegeven. Heel naar, maar dat is nu eenmaal iets dat je in je beroep tegenkomt. Tegenwoordig wordt agressief gedrag benoemd en begrensd en hebben we het er met elkaar over. Dat is natuurlijk een goede zaak.’

Welke vormen van agressie kun je onderscheiden?

‘Als je het globaal wilt indelen, kun je onderscheid maken tussen emotionele en instrumentele agressie. Emotionele agressie is een vorm die vaak voorkomt uit stress. Een persoon ervaart dan meestal verschillende emoties door elkaar. Woede, onrecht, verdriet, frustratie. Emoties waar de persoon zelf amper raad mee weet. De professional kan in een gesprek dan door een bepaalde toon of opmerking opeens de rode lap zijn, de trigger waardoor de boosheid sterker wordt. De andere vorm – instrumentele agressie – wordt bewust of automatisch ingezet om een bepaald doel te bereiken. Personen die instrumentele agressie hanteren zijn vaak heel alert op hoe de professional reageert. Als het niet werkt, kijken ze naar andere opties en reacties om alsnog voor elkaar te krijgen wat ze willen bereiken. Als blijkt dat het niet werkt, kan deze vorm van agressie  omslaan naar emotionele agressie, .

Wat komt het meest voor in de praktijk?

In de professionele setting komen we meestal een mengeling van beide vormen tegen of puur die instrumentele agressie. Een deel van mensen die instrumentele agressie vertonen, kunnen ook op een bedekte manier grensoverschrijdend zijn. Ze gaan niet letterlijk uit hun plaat, om het zo maar eens de stellen, maar geven je een ongemakkelijk gevoel. Zeker wanneer de behandelrelatie langer duurt en je de medewerker vaker ziet, wordt het makkelijker om te proberen vanuit intimiderend, manipulatief gedrag je zin te krijgen. Bijvoorbeeld door subtiel of indirect ergens mee te dreigen. Het is wat minder makkelijk te duiden en maakt soms dat je aan je eigen houding of mening gaat twijfelen. “Doe ik het wel goed? Ligt het aan mij dat de ander dat gedrag vertoont?” Je kunt dan ook echt moeite hebben om dit gedrag op een duidelijke, juiste manier uit te leggen, waardoor het lastiger wordt om het met anderen te delen en open te breken.’

Hoe kun je in de spreekkamer omgaan met deze vormen van grensoverschrijdende gedrag?

‘Als iemand echt ongelooflijk boos wordt, is het natuurlijk allereerst belangrijk om op je eigen veiligheid te letten. Wat verder mogelijk is, hangt van de context af. Als je iemand voor je hebt die de instrumentele kant inzet, moet je die onmiddellijk begrenzen. ‘Dit is niet acceptabel. Als je niet op een andere manier met mij het gesprek kunt aangaan, ga ik nu het gesprek beëindigen.’ Anders is het wanneer iemand vanuit de emotie grensoverschrijdend gedrag vertoont. Zeker ook als het samen gaat met verwardheid. Bij emotionele agressie is het belangrijk om het gevoel van de ander te valideren. Geef dus erkenning door te zeggen dat je snapt dat iemand ontzettend boos is, zich machteloos voelt, dat het bijvoorbeeld inderdaad ongelooflijk moeilijk is om al stappen te zetten richting integratie of dat het frustrerend is dat je nu toch een andere functie krijgt. De erkenning die je geeft, maakt het vervolgens makkelijker om de agressie te begrenzen. Dus: “Ondanks alles gaan we toch dit of dat doen”, of “Het is het zoals het is.” Kortom, het is direct begrenzen of eerst aandacht voor de emotie en dan begrenzen. Want agressie moet je altijd begrenzen.’

 Ook verward gedrag komt helaas regelmatig voor. Hoe moet je daar mee omgaan?

‘Verwardheid ontstaat vaak vanuit angstgevoelens. In combinatie met opgebouwde of acute stress kan dat dan leiden tot verward gedrag. In die gevallen is het vooral belangrijk om te kijken of je nog met de persoon kunt connecten, zodat de ander de verbinding met jou weer ervaart. Dat kun je bereiken door even uit het moment te stappen door een hele andere vraag stellen. Bijvoorbeeld naar iemands naam of adres vragen, waardoor de ander misschien uit de emotie en de verwardheid stapt en weer helder gaat denken. Beoordeel ook of iemand nog helder kijkt of juist een waas voor zijn ogen heeft. Want mensen kunnen soms ongelooflijk boos zijn en niet weten wat ze er mee moeten. Op zo’n moment kan het handig zijn om even te gaan zitten, kop thee erbij en interesse tonen in wat er allemaal in het moment gebeurt.’

Is er een verband tussen grensoverschrijdende gedrag en sociaaleconomische status of cultuur?

‘Er zijn steeds meer mensen die geconfronteerd worden met armoede en helaas gaat dat vaak gepaard met andere stressfactoren. Denk aan de polarisering van de samenleving, gevoelens van onveiligheid en uitsluiting, het gevoel dat er onrecht wordt aangedaan, discriminatie, en de ervaring dat je als mens minder kansen krijgt dan een ander. Het zijn allemaal triggers die kunnen leiden tot aanhoudende stress en boosheid, mogelijk met agressief of grensoverschrijdend gedrag tot gevolg. Zoals al benoemd, is er een duidelijke relatie met lagere sociaaleconomische status. Bij die groep komt agressief gedrag significant vaker voor. Wanneer je in armoede leeft en minder kansen hebt, kun je vaak ook minder goed omgaan met andere stressfactoren zoals ziekte, overlijden, scheiding of baanverlies. Sommige mensen komen daardoor het huis niet meer uit, maar je hebt ook een groep mensen die hun problemen juist externaliseren en hun boosheid op anderen mensen of instellingen projecteren.’

Dat is misschien ook iets waar je op kunt anticiperen?  

‘Dat denk ik zeker. Het kan enorm helpend zijn om – binnen de mogelijkheden – de eigen kracht en veerkracht van mensen te stimuleren. Als je daar preventief op handelt kun je wellicht ook agressief gedrag voorkomen of er in ieder geval voor zorgen dat het beter hanteerbaar is.’