‘Zo zag ik een van d’Arbeiders in dit Hol van Charon met groote anxt en Benaautheyt syn werk doen, ik hebbende met hem medelijden’

Bovenstaande citaat verhaalt over een secreet- of stille-veger die bij Ramazzini elke drie jaar gedurende enige uren zijn ‘kak-huis’ ruimt. Alleen de ogen, rooddoorlopen en tranend, van zo’n kruinwerker zijn aangedaan, maar het kon leiden tot blindheid en de bedelstaf. Een onbekend vlug (vluchtig) zuur (thans bekend als H2S, waterstofsulfide), dat koper zwart verkleurt, zou de oorzaak zijn. De Italiaanse arts Ramazzini vermeld dat deze casus de aanleiding is om zijn ‘Verhandeling van de Ziekten der Konstenaars’ (1700/1713) te schrijven.

Beschrijvingen van beroepsziekten

In dit baanbrekende boek beschreef Ramazzini in tientallen hoofdstukken de gezondheidsproblemen die specifieke groepen ‘konstenaars’, ambachtslieden en handwerkers met zich meebrengen, zoals kwikvergiftiging bij mijnwerkers, longaandoeningen bij steenhouwers en rugproblemen bij schrijvers en kleermakers. Hij observeerde dat bepaalde werkomstandigheden, zoals blootstelling aan giftige stoffen, langdurig zitten en zware fysieke arbeid, schadelijke effecten hadden op het lichaam.

Tevens geeft Ramazzini beschrijvingen van andere ‘beroepsbeoefenaren’ zoals ‘nonnen die in een klooster leven’ (de eerste beschrijving en verklaring van borstkanker), geleerden en vorsten. Al snel volgen allerlei vertalingen en aanvullingen naar nieuwe casuïstieken en inzichten. Reeds in 1703 verscheen bij Willem van de Water in Utrecht de editio secunda in het Latijn. In 1724 verscheen anoniem de eerste Nederlandse vertaling uitgegeven door J.A. Langerak in Leiden. Tweehonderd jaar later (1974), nu 50 jaar geleden, kwam onder redactie van Georg Burger het Nederlandse handboek Arbeids en bedrijfsgeneeskunde uit. Dit handboek leidt in met een uitgebreid historisch overzicht van het vakgebied.

Wat Ambagt dat hy doet?

Ramazzini was een van de eersten die artsen aanraadde om niet alleen te vragen naar de symptomen van hun patiënten volgens Hippocrates, maar ook naar hun beroep. Door de vraag “wat Ambagt dat hy doet?”, werd een nieuw perspectief in de geneeskunde geïntroduceerd waarin werkgerelateerde gezondheid een belangrijke rol speelde. Hoewel anderen vóór Ramazzini reeds monografische werken uitbrachten over ziekten bij werkers, ontgon Ramazzini het werkterrein in de breedte. Zijn werk vormde de basis voor verdere internationale ontwikkelingen in de arbeidsgeneeskunde en inspireerde latere generaties om beroepsziekten systematisch te onderzoeken en maatregelen te ontwikkelen voor preventie.

Ramazzini adviseerde in zijn boek dat stille-vegers niet gehinderd mogen worden bij het uitvoeren van hun werk, doorschijnende en heldere (varkens)blazen (!) voor de mond zouden moeten dragen (zoals ook door mijnwerker gedaan werd), zich niet te lang moeten ophouden met dit werk (uren aaneengesloten of jaren?) of deze Konst zouden moeten laten varen en een andere aanvaarden. Als het kwaad reeds geschied is helpt het afwassen van de ogen met lauw water en het vertoeven in een duistere kamer, leerde Ramazzini van zijn werker.

Evenals de ongelukkige putjesschepper, daalde Ramazzini zelf af in onaangename werkplekken zoals ondergrondse waterbronnen en mijnen: ‘Het is noodwendig voor een Geneesmeester het onaangename te beschouwen en wreede dingen te behandelen’, citeert Ramazzini Hippocrates. Hoe actueel is deze oude wijsheid!

Verder lezen

• Anoniem. Historisse natuur- en genees-kundige verhandeling van de ziekten der konstenaars, ambagtslieden en handwerkers: mitzgaders der geletterde waar by gevoegt is De onderhouding der gesondheid van de nonnen die in kloosters leven. Te Leyden, Joh. Arnold. Langerak, 1724. Hoofstuk XIII, pag 70-79.
• Breedijk J. Het driehonderdste sterfjaar van Bernardino Ramazzini (1633-1714), de grondlegger van de arbeidsgeneeskunde. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgnk 2014;22:218-222.
• Breedijk J. Bernardino Ramazzini herleeft! Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgnk 2015;23:90.
• Breedijk J. Ramazzini en zijn bekendheid in De Nederlanden. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgnk 2015;4:173-177.
• Weel ANH. Drie eeuwen Ramazzini: De morbis artificum diatriba. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgeneeskd 2000;10:307-308.
• Burger GCE [red]. Arbeids- en bedrijfsgeneeskunde. Leiden: H.E. Stenfert Kroese B.V., 1974.
• Breedijk J. Ulrich Ellenbog schreef het oudst bewaarde drukwerk over beroepsziekten al in 1473. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgnk 2014;22:170-174.
• Breedijk J. Brand T. Mens en milieu blootgesteld aan zwavelzuur. Een Italiaanse rechtszaak uit 1690 en de Nederlandse vitrioolwetgeving rond de negentiende eeuw. Tijdschr toegepaste Arbowet 2021;34(1):4-10.
• Weel A. Zwavelzuur is niet van gisteren. Tijdschr Bedrijfs Verzekeringsgnk 2021;29:57-58.