Hippocrates wordt rond 460 v. Chr. geboren op het Griekse eiland Kos, dat destijds bekendstaat om zijn medische scholen. Hippocrates van Kos (ook wel Hippocrates II genoemd) stamt uit een familie van artsen en priesters verbonden aan de Asklepiadische traditie, een geneeskundige stroming die beweert af te stammen van Asklepios, de Griekse god van de geneeskunde. Zijn vader, Heraclides, en zijn grootvader, Hippocrates I, waren ook artsen.
Tijdens zijn leven reist hij veel, vermoedelijk door Griekenland, Thracië en mogelijk ook Klein-Azië en Egypte, om medische kennis te vergaren en toe te passen. Uiteindelijk vestigt hij zich op het eiland Kos, waar hij lesgeeft en praktiseert.

De doodsoorzaak en de locatie van zijn overlijden zijn niet helemaal zeker. Volgens sommige bronnen is hij in 377 v. Chr. in de Griekse stad Larissa overleden.

Zijn leefwijze en filosofie

Hippocrates staat bekend om zijn nuchtere en rationele benadering van de geneeskunde. In tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten gelooft hij niet dat ziekten door goddelijke straffen of bovennatuurlijke oorzaken ontstaan, maar door natuurlijke factoren zoals voeding, klimaat, leefomgeving en levensstijl.

Zijn leefwijze weerspiegelt zijn medische overtuigingen:
• Matigheid: Hippocrates volgt een sobere en evenwichtige levensstijl, waarbij hij gezond eten, matige lichaamsbeweging en rust benadrukt.
• Hygiëne: hij hecht groot belang aan persoonlijke en omgevingshygiëne, wat in die tijd een vooruitstrevend idee is.
• Observatie en praktijk: hij moedigt zorgvuldige observatie van patiënten aan en gelooft in het zelfherstellend vermogen van het lichaam (vis medicatrix naturae).

Zijn betekenis en geschriften

Hippocrates haalt de artsenij uit de sfeer van bijgeloof en toverij, en gaat op zoek naar een rationele verklaring van ziekten. Om die reden wordt hij beschouwd als de grondlegger van de westerse geneeskunde. Een verzameling van zo’n 70 geschriften met medische onderwerpen is naar hem vernoemd: het Corpus Hippocraticum. Vijf boeken, onder de titel ‘Ethiek voor de arts’, zijn zeker van de hand van Hippocrates. Het eerste van deze boeken bevat de artseneed in zijn originele vorm, zoals verplicht in de school van Kos. Pas na het afleggen van deze eed wordt men toegelaten tot de zelfstandige uitoefening van de geneeskunde.

De overige geschriften in het Corpus Hippocraticum bevatten Hippocrates’ ideeën over gezondheid en ziekte. Die worden bepaald door de balans tussen de vier lichaamssappen: slijm, bloed, gele gal en zwarte gal. De fysieke en psychische toestand verklaart Hippocrates uit het gehalte aan de verschillende sappen. Hij stelt een diagnose op basis van lichamelijke symptomen, en schrijft een bijpassende behandeling voor. Hij legt veel nadruk op wat we nu hygiëne noemen, op gezonde eet- en drinkgewoonten, het belang van frisse lucht en een natuurlijk verloop van processen in het lichaam.

‘Over luchten, wateren en plaatsen’

Er is een geschrift waarin Hippocrates lucht, water en plaats in één adem noemt. Dat heeft als titel Περὶ ἀέρων, ὑδάτων, τόπων (Over luchten, wateren en plaatsen). Hierin bespreekt hij hoe verschillende omgevingsfactoren, waaronder beroep en levenswijze, de gezondheid beïnvloeden. We lezen daarin:

‘Wie de geneeskunde juist in praktijk wil brengen moet als volgt te werk gaan. Allereerst moet hij de jaargetijden in acht nemen, en welke effecten elk daarvan teweegbrengt. Dan de winden, de hete en de koude, vooral die winden die in alle landen voorkomen, en dan die welke eigen zijn aan elke plaats. We moeten ook de eigenschappen van de wateren beschouwen, want die variëren in kwaliteit … en men moet ook de grond onderzoeken, de ligging van elke stad, en de leefwijze van de inwoners.’

Hippocrates verwijst hier naar ἀήρ (lucht), ὕδωρ (water) en τόπος (plaats), die hij als de drie fundamentele factoren voor de gezondheid beschouwt. Drie factoren die nog altijd de gezondheid van ons milieu bepalen. Ook van ons leef- en werkmilieu. Hij merkt bijvoorbeeld op dat mensen met verschillende beroepen specifieke gezondheidsproblemen ontwikkelen. Zo beschrijft hij dat smeden en metaalbewerkers vaak last hebben van ademhalingsproblemen door de dampen en de hete lucht waaraan ze worden blootgesteld. Landarbeiders daarentegen hebben een sterkere lichaamsbouw, maar kunnen last hebben van spier- en gewrichtsproblemen door fysiek zware arbeid.

Hippocrates benadrukt ook het belang van een evenwichtige levensstijl, waarbij zowel werk als rust in balans moeten zijn om ziekten te voorkomen.

Opvolgers

Met de opkomst van de natuurwetenschappen vanaf de zestiende eeuw zien wij een aantal artsen op de voorgrond treden die zich niet langer op oude dogma’s en tradities baseren, maar, net als Hippocrates, op nuchtere feiten en eigen observaties. In Engeland is dat Thomas Sydenham (1624-1689) die dan ook ‘de Engelse Hippocrates’ wordt genoemd. In ons land komt Herman Boerhaave (1668-1738) de eretitel ‘de Hollandse Hippocrates’ toe. De in Alkmaar geboren Pieter van Foreest (1521-1597) staat bekend als ‘de Alkmaarse Hippocrates’. In Italië is het Bernardino Ramazzini (1633-1714) die vanwege zijn observaties bij werkende mensen in velerlei beroepen, zoals beschreven in zijn werk De morbis artificum diatriba, ‘de Latijnse Hippocrates’ heet. De observaties van Hippocrates vormen een vroege basis voor wat zich vele eeuwen later tot de arbeids- en milieugezondheidskunde zal ontwikkelen.

Verder lezen

Hoeven JA van der. Hippokrates, arts en ethiek. Leiden: L. Stafleu & Zoon, 1963.