'Moeilijke' patiënten zijn een grote ballast in de zorg, en dat gevoel begint al tijdens de geneeskundeopleiding. "Ja, maar jij had ook een moeilijke patiënt", roepen mijn geneeskundestudenten soms om een medestudent te troosten wanneer een consultatiegesprek met simulatiepatiënt niet helemaal lekker verliep. Nu zijn onze simulatiepatiënten verre van moeilijk, maar goed, voor bachelorstudenten kan het allemaal nogal spannend zijn. Mijn repliek is steevast dat patiënten niet moeilijk worden geboren. 'Moeilijk' heeft een geschiedenis. "Wat denken jullie dat er gebeurd is waardoor deze patiënt zo reageerde?" vraag ik dan meestal.
Anita Kaemingk, (neuro)psycholoog en docent consultatie Maastricht University, heeft het Lynch-syndroom en kreeg in 2013 de diagnose uitgezaaide kanker. Ze blogt o.m. voor Medisch Contact
Overvraagd
Wat is ‘moeilijk’? Als ik even met een grote hooihark door artsenverhalen trek, zou ik zeggen: mensen met heftige emoties, weerstand, complexe problematiek, arbeidsconflicten, chronische multimorbiditeit, SOLK, non-compliance, dat soort dingen. En zeker ook de hartverscheurende gevallen in jeugdzorg en GGZ. Uiteindelijk bestaat ‘moeilijk’ voornamelijk in the eye of the beholder. Weinig patiënten zullen zichzelf zo definiëren. Patiënten hebben pijn, voelen zich ziek, niet gehoord, gezien of serieus genomen. Of machteloos bij al hun diagnoses en een gebrek aan effectieve behandelingen. ‘Moeilijk’ is een etiket dat iemand opgeplakt krijgt als de dokter wordt overvraagd, als het zorgsysteem blijkbaar tekortschiet. Erger: als het lijden door zorgverlener of -systeem zelfs toeneemt. De zorg loopt immers steevast achter de ziektefeiten aan.
Zouden er minder ‘moeilijke’ patiënten zijn als de wetenschap tijdens de Verlichting in de 18e eeuw een andere afslag genomen had? Als Descartes niet alleen beter begrepen en vertaald was1,2, maar ook meer woorden tot zijn beschikking had gehad voor universele menselijke fenomenen? Bijvoorbeeld voor het o zo herkenbare shenpa?
Twee talen
Om met Descartes te beginnen: in het boekje René Gude over René Descartes vertelt de voormalig Denker des Vaderlands nog eens hoe Descartes’ woorden verkeerd zijn opgevat. Met verstrekkende gevolgen, want ‘alle wetenschap ging in de materie zitten’. Descartes propageerde geen scheiding van lichaam en geest, maar ónderscheid. Gude: “Voor Descartes betekende het onderscheid niet dat je de twee uit elkaar moet drijven. Als je een goede dokter wilt zijn, dan moet je gewoon weten dat als er een mens binnenkomt, zo’n geheel dat in de war is, dat je dan zowel iets van materiële substanties als van mentale substanties moet weten. Als dokter moet je twee talen kunnen spreken: de somatische en de psychische.”
Ons talenarsenaal is ondertussen – gelukkig – aardig toegenomen, van genetisch tot fysiologisch naar functioneel, emotioneel, existentieel, en alles wat er tussen zit. Ook weten we – nu nog beter dan ooit – dat rapport (rapòr) maken een cruciale factor is in de therapeutische relatie, meer dan medische inhoud of andere zakelijkheden.
Shenpa
Het onvertaalbare Tibetaanse woord shenpa beschrijft de eerste reactie bij een vervelende ervaring. Een soort mentale en fysieke verkramping die aan ons blijft haken als plakkerig klittenband.3 Het overkomt ons overal vanaf onze geboorte: thuis, op het werk, in de spreekkamer of binnenin onszelf. Bijvoorbeeld wanneer we pijn voelen, pappa niet ontvankelijk reageert, een collega iets flauws zegt, de baas hoofdletters gebruikt in de onderwerpregel van de mail, de dokter niet luistert of, andersom, de patiënt zeurt. En ook bij etenswaren of handelingen die een verslavend aspect hebben zoals vet en zoet eten, alcohol of gamen. Dit instant vervelende of onweerstaanbare gevoel stuurt onze reacties, en dat pakt niet altijd gunstig uit. Eenvoudige ‘krampjes’ kunnen we wel weer ontklitten. Maar wat als er meer gebeurt, heftige zaken, en de plakkerigheid toeneemt?
Doe dit maar lekker thuis
Hoe moeten we deze klittenband noemen? Stress, of rugpijn, weerstand, hoofdpijn, coping, trauma, tegenoverdracht. Wellicht komt ‘somatische stempel’2 nog het dichtst in de buurt. Met het Nederlandse begrippenapparaat komen we nauwelijks in de buurt. Hierdoor is het lastig om het adequaat te signaleren, laat staan te onderzoeken of aan te pakken. Voorlopig moeten we het doen met de rijke levensinzichten van Tibetanen of anderen die wel vertrouwd met shenpa zijn. Ze zeggen: herken je klittenband, stop met oordelen, stop met handelen, stap niet automatisch in de valkuil van gewoontegedrag, blijf bij het pijnlijke gevoel, los het op, herhaal dit, herhaal dit, herhaal dit… Nuttig hoor, deze tips, maar voor westerse artsen die al generaties lang horen dat alleen ‘materie’ op het altaar van de waarheid mag liggen, is dit natuurlijk geen serieus spreekkamermateriaal, laat staan laboratoriumspul. Doe dit maar lekker thuis.
Gefundeerd opruimen
Daarom vraag ik me af hoe ons zorgstelsel eruit gezien zou hebben als de wetenschap drie eeuwen geleden niet alleen groots had ingezet op materie maar ook op shenpa. Als we in staat waren geweest om zeer gefundeerd en met beproefde methoden al die klittenband vroegtijdig te herkennen en op te ruimen. Misschien hadden dan heel wat ziektefeiten voorkómen kunnen worden. Misschien zouden etiketjes ‘moeilijke patiënt’ zeldzaam zijn.
Voetnoten:
1.
René Gude, René Gude over René Descartes, Vrije Uitgevers, De 2019, ISBN 9789492538482.
2.
Leestip: Antonio R. Damasio, De vergissing van Descartes, Wereldbibliotheek, 1998 (vertaling), ISBN 9028418296.
3.
Shenpa is vooral bekend geworden door de teksten van de Amerikaans-Tibetaanse Pema Chödrön, lees bijvoorbeeld deze column: Pema Chödrön, Don’t Bite the Hook, Tricycle, 2009 (https://tricycle.org/magazine/dont-bite-hook/).
