In de eerste drie tot zes maanden vindt neurologisch herstel plaats, daarna berust verbetering van functioneren met name op het beter leren omgaan met de gevolgen van NAH, bijvoorbeeld door het aanleren van compensatiestrategieën. Voor ieder individu zijn de gevolgen en de ernst van de gevolgen anders, mede afhankelijk van de grootte en locatie van de schade in de hersenen en van iemands persoonlijke aanleg en omstandigheden. Het is niet altijd direct duidelijk wat de gevolgen zijn doordat ze soms dusdanig subtiel zijn dat ze pas duidelijk worden als de patiënt het dagelijkse leven weer volledig oppakt. Na de acute fase waarin vaak behandeling plaatsvindt door bijvoorbeeld een neuroloog, volgt de herstelfase waarbij het gaat om functieherstel met als doel zo veel mogelijk terugkeren naar het eigen dagelijkse leven.²

Na de herstelfase volgt een adaptatiefase waarin de patiënt zich voortdurend moet aanpassen aan de (blijvende) gevolgen van NAH (figuur 1). Want ook als na verloop van tijd een stabiele situatie ontstaat, kan een kleine verandering in de omstandigheden die stabiliteit verstoren. Er moet dan aanpassing plaatsvinden tot een nieuwe balans is gevonden. De adaptatiefase kan levenslang duren.

Een groot deel van de mensen met traumatisch hersenletsel en ongeveer 10% van de mensen met niet-traumatisch hersenletsel bevinden zich in de werkzame leeftijd (18-67 jaar) ten tijde van het oplopen van het letsel.³ Wanneer iemand werk had voor het letsel, hoort terugkeer naar werk ook bij het terugkeren naar het eigen dagelijkse leven. Het verliezen van werk wordt door mensen met NAH als een van de meest moeilijk te accepteren veranderingen na het oplopen van het letsel gezien.² Wanneer de persoon met NAH niet meer kan werken verliest deze niet alleen inkomen maar ook sociale contacten en een bepaalde identiteit; dit kan leiden tot minder zelfvertrouwen en een verminderd gevoel van eigenwaarde. Uit cijfers van UWV blijkt dat in maart 2020 bijna 19.000 mensen met NAH een WIA- of Wajong-uitkering ontvingen. Hoeveel mensen in Nederland in staat zijn terug te keren naar werk na NAH weten we niet. Wereldwijd blijkt ongeveer 40% van de mensen binnen twee jaar terug te keren naar eigen, aangepast of ander werk.⁴ Na geslaagde arbeidsre-integratie kan het gebeuren dat mensen na enige tijd, soms pas jaren na NAH, alsnog problemen en klachten krijgen en dan het werk niet meer aankunnen. Ze melden zich dan vaak met vage op burn-out lijkende klachten bij de huisarts of de bedrijfsarts. Dat het eerder opgetreden NAH (mede) de oorzaak kan zijn van het disfunctioneren, wordt dan vaak niet onderkend.

Veel verschillende factoren kunnen van invloed zijn op de arbeidsparticipatie. Uitgaande van de International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF) kunnen die factoren liggen in de volgende vijf domeinen: (1) de aandoening (in dit geval NAH), (2) functies en anatomische eigenschappen, (3) activiteiten, (4) externe factoren en (5) persoonlijke factoren (figuur 2).⁵

Er moet een zeker evenwicht bestaan tussen deze factoren om te kunnen participeren. Als het evenwicht verstoord wordt, ontstaan problemen. De aangeleerde compensatiestrategieën werken dan plotseling niet meer en niet iedereen is in staat om zonder hulp nieuwe strategieën te bedenken en aan te leren. Dit kan zowel korte als lange tijd na het ontstaan van NAH gebeuren. Voorbeelden hiervan zijn zichtbaar in de beschreven casussen in de vorm van veranderingen in werktijden of de komst van een kind, wat beide leidde tot problemen op het gebied van de arbeidsparticipatie. Andere voorbeelden van veranderingen zijn een nieuwe leidinggevende of nieuwe apparatuur waarmee moet worden gewerkt. Mensen met NAH hebben in vergelijking met gezonde mensen meer moeite met het aanleren van nieuwe vaardigheden. Veranderingen kunnen de structuur in het leven van iemand met NAH behoorlijk in de war schoppen omdat de aanpassing moeilijker verloopt. De klachten waarmee iemand zich meldt bij de huisarts of bedrijfsarts maken niet altijd direct duidelijk waar de oorzaak van het probleem ligt en lijken bijvoorbeeld te wijzen op een burn-out of worden soms niet onderkend (zoals bij de beschreven casus van mevrouw M). De juiste behandeling en aanpak van de oorzaak van de problemen kunnen dan uitblijven en de problemen worden op termijn eerder groter dan kleiner. Wat de gevolgen van een in eerste instantie niet vroegtijdige onderkenning dan wel een juiste behandeling kunnen zijn, wordt duidelijk in de vervolgbeschrijvingen van de twee casussen.

De multidisciplinaire richtlijn NAH en arbeidsparticipatie geeft het belang aan van het tijdig bieden van de juiste begeleiding voor een optimale arbeidsparticipatie.⁶ Als er in het verleden sprake is geweest van NAH moet bedacht worden dat mogelijk een andere behandeling ingezet moet worden dan wanneer iemand zonder NAH in de voorgeschiedenis zich met dezelfde klachten bij de huisarts of de bedrijfsarts meldt. Ter preventie van uitval moet de bedrijfsarts alert zijn op verschijnselen/symptomen zoals: onrust of verminderd functioneren in de werksituatie; kwetsbaarheid in functioneren thuis (vooral ook gedragsmatig); veranderingen in concentratievermogen en emotionele labiliteit, depressie en/of angst en onbegrepen moeheid. Het voor zorgverleners ontwikkelde signaleringsinstrument SIGEB, signaleringsinstrument voor de langetermijngevolgen van een beroerte, en de signaleringslijst Cognitieve, emotionele en gedragsmatige gevolgen van hersenletsel kan de bedrijfsarts helpen bij het in kaart brengen van niet direct zichtbare gevolgen van NAH.^7-9 Indien nodig kan voor behandeling doorverwezen worden naar een revalidatieinstelling of bijvoorbeeld eerstelijns fysiotherapie- of psychologiepraktijk gespecialiseerd in NAH. Daarnaast is het belangrijk om in kaart te brengen welke factoren op het werk en in het privéleven bijgedragen kunnen hebben aan de ontstane verstoring tussen werk en privé en daarmee in de belastbaarheid van mensen. En welke aanpassingen in het werk of de werksituatie passend zouden zijn, zoals een aanpassing in uren, taken, het vinden van een rustige werkplek of bijvoorbeeld het kunnen inbouwen van rustmomenten. Deze begeleiding door de bedrijfsarts, eventueel in combinatie met behandeling binnen een zorginstelling, helpt de werknemer bij het krijgen van de juiste begeleiding op het gebied van terugkeer naar en behoud van werk en daarmee bij het duurzaam inzetbaar kunnen blijven.¹⁰

Een eerder doorgemaakt NAH kan ook op langere termijn klachten en gevolgen geven die onder andere aanleiding kunnen zijn tot een verminderde arbeidsprestatie. Mensen met NAH kunnen verhoogd kwetsbaar blijven, waardoor een kleine verandering in de privé- of werksituatie tot grote problemen kan leiden. Mensen die in eerste instantie hun werkzaamheden op konden pakken, vallen daardoor in een later stadium soms alsnog uit. Snelle herkenning en erkenning van de relatie tussen eerder ontstaan NAH en de ontstane problemen is belangrijk om grotere en langdurige problemen te voorkomen door gericht te verwijzen naar instanties met ervaring in NAH.

De auteurs Van Velzen en Van Bennekom verklaren dat er in het revalidatiecentrum waarin zij werkzaam zijn (arbeids)revalidatie geboden wordt aan mensen met NAH en dat er gewerkt wordt met en onderzoek gedaan wordt naar een protocol voor arbeidsgerichte revalidatie.