Bestaanszekerheid omvat volgens de SER dat mensen werk kunnen krijgen en behouden en een toereikend inkomen en verdere middelen van bestaan hebben. Maar ook dat financiële problemen worden voorkomen of opgelost en dat mensen toegang hebben tot een betaalbare, gezonde woning, tot onderwijs en gezondheidszorg.1 Bestaanszekerheid gaat dus over meer dan inkomen alleen. En daarbij niet alleen om de feitelijke situatie, maar ook om de perceptie van mensen over (on)zekerheid. Deze bepalen namelijk tezamen het gedrag van mensen.
Volgens deze brede definitie van de SER is het bestaan voor veel mensen met een ziekte- of arbeidsongeschiktheidsuitkering onzeker. Vaak kunnen ze vanwege hun aandoening hun oude werk niet meer doen en lukt het niet om wat anders te vinden. Ze moeten langdurig rondkomen van een laag inkomen en hebben daardoor vaker schulden dan mensen zonder uitkering. Ze ervaren meer gezondheidsklachten, minder sociale contacten en geven hun leven een laag cijfer. Juist deze groep heeft dus behoefte aan zekerheid en perspectief.
‘We verliezen een belangrijk adagium van artsen uit het oog’
Maar de enorme complexiteit van socialezekerheidswetgeving draagt op dit moment juist bij aan onzekerheid. De uitkering is soms te laag om van rond te komen. Mensen kunnen dan toeslagen aanvragen, maar lang niet iedereen doet dat. Omdat ze niet weten dat ze ervoor in aanmerking komen, omdat het te lastig is of uit angst als gevolg van de kinderopvangtoeslagaffaire die veel mensen in grote problemen bracht. Mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering die gaan werken, weten vaak niet precies wat de gevolgen zijn. Niet zelden leidt de verrekening van inkomsten tot problemen en moeten mensen later geld terugbetalen. Erger nog is dat mensen de mogelijkheid van betaald werk uitsluiten omdat ze bang zijn na herbeoordeling de zekerheid van hun uitkering te verliezen.
Inmiddels is er volop aandacht voor de knelpunten van het huidige arbeidsongeschiktheidsstelsel en mogelijke oplossingen hiervoor. Zo heeft de Onafhankelijke Commissie Toekomst Arbeidsongeschiktheidsstelsel (Octas) drie varianten gepresenteerd die meer aandacht, vertrouwen en zekerheid aan alle betrokkenen moeten geven. Maar in deze voorstellen ligt de focus op mensen die al ziek of arbeidsongeschikt zijn en van een uitkering afhankelijk zijn. Daarmee dreigen we een belangrijk adagium van artsen uit het oog te verliezen: voorkomen is beter dan genezen! We weten immers dat naarmate mensen langer afhankelijk zijn van een uitkering het lastiger wordt om te re-integreren. Daarom zouden we zoveel als mogelijk moeten voorkomen dat mensen langdurig uitvallen uit het arbeidsproces en in een uitkering terechtkomen. Door meer te investeren in preventie van verzuim en arbeidsongeschiktheid kan nog zo veel worden gewonnen. En dit is een verantwoordelijkheid van alle professionals.
| 1. SER, Den Haag (2023). Gezond opgroeien, wonen en werken naar een structurele gezondheidsaanpak en bestrijding van sociaal-economische gezondheidsverschillen. Advies 23/7. |
Margaretha Buurman (hoofd) en Marcel Spijkerman (kennisadviseur) zijn verbonden aan het Kenniscentrum UWV, Amsterdam. Contact: margaretha.buurman@uwv.nl
