Het jaarlijkse symposium voor aios, opleiders en andere belangstellenden was dit jaar in het Evoluon in Eindhoven, omdat er behoefte was aan een grotere zaal. Marjolein Bastiaanssen, hoofd van de opleidingen tot bedrijfsarts en verzekeringsarts SGBO, begint het Prinsjesdagsymposium 2023 feestelijk. Ze laat groepen die binnenkort gaan beginnen met de opleiding, net zijn begonnen of binnenkort klaar zijn, opstaan voor een applaus van de goedgevulde zaal. Na dit moment wordt de toon serieuzer.

De eerste spreker van de dag is klimaatonderzoeker Heleen de Coninck. Ze is hoogleraar aan de TU Eindhoven en de Radboud Universiteit en schreef mee aan het 1,5-graden-rapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPPC). Ze vertelt over de totstandkoming van dit rapport, waar alle overheden ter wereld het mee eens moeten zijn. Dit zorgde voor nachten doorhalen en duizenden opmerkingen bij de concepttekst beantwoorden. Maar, dat betekent wel: ‘geen overheid is het er mee oneens dat klimaatverandering bestaat’.

‘We zitten al op 1,1 graden Celsius opwarming,’ zegt De Coninck. Bij 1,5 graad zijn de gevolgen van klimaatverandering nog te beperken. ‘Maar het vergt systeemverandering op nooit vertoonde schaal.’ Als we wachten op het behalen van de klimaatdoelen in 2030 die in Parijs zijn afgesproken, gaan we over de 1,5 graad heen. Met alle gevolgen van dien. En, is gebleken, 1,5 graad aanhouden kan prima samengaan met duurzame groei, niet alles hoeft op slot. Ze geeft de mensen in de zaal mee dat klimaatverandering in hun loopbaan een steeds grotere rol zal gaan spelen. Klimaat en gezondheid hebben vele raakvlakken en gedragsverandering voor klimaat en een betere gezondheid hebben beide systeemkarakteristieken. ‘We moeten samenwerken voor zorg en klimaat, met oog op eerlijkheid.’

Klimaatmes

De volgende spreker is Johan Mackenbach, emeritus-hoogleraar maatschappelijke gezondheidszorg aan het Erasmus MC. Het klimaatmes snijdt in de gezondheidszorg aan twee kanten, zegt hij. ‘De gezondheidszorg draagt bij aan klimaatvervuiling en daarnaast zijn er gezondheidseffecten vanwege die vervuiling,’ stelt hij. De Nederlandse gezondheidszorg is verantwoordelijk voor 7% van de broeikasuitstoot. Aan de andere kant zijn er directe effecten zoals hittestress en mensen die gewond raken door overstromingen, indirecte, zoals infectieziekten en voedselonzekerheid en zeer indirecte, zoals migratie en conflicten.

De gezondheidszorg komt langzaam in beweging, zegt Mackenbach, maar in bestaande kennisagenda’s voor arbeid & gezondheid ontbreekt dit onderwerp geheel. Mondiale milieuveranderingen en mitigatiemaatregelen hebben invloed op de gezondheid van werknemers. Er zijn adaptatiemaatregelen nodig, ook voor werknemers. Daarnaast moet de sector arbeid & gezondheid haar eigen milieu-impact reduceren. Op een vraag uit de zaal wat we moeten stemmen om de overheidszorg voor het klimaat te verbeteren, wil Mackenbach niet antwoorden. Wel verwijst hij naar zijn analyse van partijprogramma’s uit 2021.

Onmacht

Onderzoeker Anne van Valkengoed van de Rijksuniversiteit Groningen begint met een moment van reflectie. Ze vraagt mensen een minuutje te nemen en daarna via de ‘Mentimeter’ aan te geven welke emoties de presentaties van de ochtend bij hen opriepen. In de woordwolk zijn de grootste woorden bijvoorbeeld ‘angst, ‘onmacht en ‘schuldgevoel’. Een enkeling schrijft ‘geen kinderen maken’.

Van Valkengoed wil van negatieve emoties naar actie komen en mensen handelingsperspectief geven. Kun je zelf iets doen voor het klimaat? Ze geeft aan dat de discussie over of zorg voor het klimaat bij individuen of bij de overheid ligt zinloos is. ‘We hebben allebei nodig.’ Mensen kunnen duurzame keuzes maken in energievoorzieningen thuis, transport, inkopen en voedsel. Maar ook burgerschap en invloed zijn dingen die mensen zelf kunnen doen. Bij burgerschap kun je kijken naar je investeringen, hoe je stemt en of je optreedt als activist. Bij invloed kun je denken aan praten over klimaat en gezondheid, carrièrekeuzes, vrijwilligerswerk en betrokkenheid bij de gemeenschap. ‘Sociale invloed is vaak doorslaggevend,’ zegt Van Valkengoed.

In de spreekkamer kan een arts stimuleren dat mensen gezonder leven. ‘Dat is namelijk vaak ook beter voor het milieu en het klimaat. Minder vlees eten, meer bewegen, met de fiets naar het werk.’ Ook kunnen artsen signaleren. ‘Welke beroepsgroepen lopen grotere risico’s door klimaatverandering? Bijvoorbeeld omdat ze buiten werken.’ Ook in preventie is werk te doen. ‘We kunnen zoeken naar oplossingen die goed zijn voor de medewerkers én voor het milieu.’

Hitte-stress

Bedrijfsarts Ernst Jurgens begint zijn bevlogen betoog met een indrukwekkende video, waar de aarde – in de stem van Julia Roberts – stelt dat zij ons niet nodig heeft, maar wij haar wel. Het idee van planetary health is niet nieuw, zegt hij. In 1992 al, zei theoloog Thomas Berry: ‘even with all our medical technologies, we cannot have well humans on a sick planet.’

Jurgens richt zich op de gevolgen van klimaatverandering op de belastbaarheid van werkzoekenden. Bijvoorbeeld de luchtkwaliteit, die kan leiden tot meer respiratoire en neurologische ziekten, Parkinson en borstkanker. Hitte-stress is ook een factor, voor oogaandoeningen, huidkanker, en andere impact op de fysieke en mentale gezondheid van kinderen. Hij zegt dat er voor verzekeringsartsen een grote rol ligt in het verzamelen van data over klimaatgerelateerde aandoeningen waarmee mensen uitvallen, en in diagnostiek. Ook zegt hij dat het goed is om binnen het UWV ‘green teams’ te starten, die kunnen nadenken over dit soort onderwerpen.

Paradigmashift

Er is een paradigmashift nodig, zegt Jurgens. Op de afbeelding hieronder laat hij een schema zien, waaruit blijkt dat arbeidsomstandigheden, de gezondheid van werknemers en de gezondheid van de planeet niet los van elkaar te zien zijn. Ook alle partijen binnen de sociale geneeskunde zijn niet los van elkaar te zien, zegt hij. ‘Er is transdisciplinaire samenwerking nodig op dit onderwerp.’

In een gesprek met vier voorzitters van beroepsverenigingen zegt Kevin de Decker, voorzitter van de NVVG, dat hij aanvankelijk met wat scepticisme naar de dag kwam, maar dat hij in de ochtend veel heeft gehoord dat hem prikkelde. Belangrijk voor hem is dat ‘we het samen moeten doen’, zegt hij, en het is hem duidelijker geworden hoe planetary health samenhangt met het dagelijks werk van verzekeringsartsen. Karine van ’t Land, voorzitter van de koepel Artsen Maatschappij + Gezondheid (KAMG), zegt dat ze eerder op de dag gevraagd werd om praktische tips. ‘Bij KAMG serveren we geen vlees meer bij congressen of lunches, bijvoorbeeld,’ zegt ze. ‘En we delen geen snijbloemen meer uit. Het zijn kleine dingen, maar dat is al een goed begin.’

Boyd Thijssens, van de NVAB, zegt dat hij met Ernst Jurgens in de commissie Preventie iemand binnen de organisatie heeft die het onderwerk van planetary health op de agenda houdt. Maar natuurlijk is er altijd ruimte voor meer aandacht en hij neemt dan ook mee wat er gedurende de dag wordt gezegd. Voor Evelyne van Caelenberghe, van het A(N)IOS-netwerk verzekeringsgeneeskunde, mag er ook best nog wat meer aandacht komen voor dit onderwerp in de opleidingen.

Green team

Na een goedgevulde ochtend en een pauze met vegetarische broodjes, lijkt het onderwerp veel mensen aan te spreken. Tijdens de lunch gaat het veel over het klimaat en wat iedereen zelf kan doen, zowel privé als tijdens hun werk. Daarna spreekt Maarten Manten, een 5ejaars geneeskundestudent. In zijn opleiding miste hij aandacht voor het onderwerp planetary health, iets dat hem erg aan het hart gaat. Hij begon zich buiten zijn studie te verdiepen in het onderwerp en zo kwam hij in contact met intensivisten Hugo Touw en Maarten van den Berg. Zij wilden met hem wel een keuzevak ontwerpen voor studenten, maar de groep liep tegen een aantal tegenslagen aan. Zo was het curriculum vol, waren er eerst te weinig aanmeldingen en daardoor weinig financiële ondersteuning. Maar uiteindelijk kreeg Manten het voor elkaar. Hij zit in het Green Team Onderwijs van het Radboudumc en zet zich nog steeds in voor meer aandacht voor planetary health.

De laatste spreker is Liesbeth Timmermans, gedragswetenschappelijk docent bij de Vervolgopleiding tot huisarts. Zij vertelt over hoe planetary health binnen de opleiding tot huisarts al een vaste plek heeft. ‘Het is voor niemand in huisartsenland meer de vraag: “moeten we hier iets mee?” maar: “hoe gaan we hier iets mee doen?”’, zegt ze. Ze zegt dat de samenwerking tussen de verschillende opleidingen belangrijk is om dit ook binnen de sociale geneeskunde zo te krijgen. Het is belangrijk om reacties van aios, docenten en opleiders mee te nemen en projectleiders te zoeken die betrokken zijn bij het onderwerp.

Timmermans is lid van het Green Team binnen de opleiding tot huisarts. De term ‘Green Team’ kwam veel voorbij en Marjolein Bastiaanssen stelt aan het eind van de dag dan ook dat er plannen zijn om er ook een voor de SGBO te starten. Na een optreden van theatergroep Piepschuim sluit ze de dag af.