Uitdagingen en behoeftes in de zorg en transport en hoe werkgevers het beste kunnen ondersteunen

Het doel van het onderzoek was in kaart brengen wat het voedingspatroon is bij nachtwerkers en hoe werkgevers hen kunnen helpen bij een gezond voedingspatroon. Het betrof een vragenlijstonderzoek. Focus lag op nachtwerkers werkzaam in de zorg of transport.

Er zijn 180 vragenlijsten volledig ingevuld. Het bleek dat mensen in de zorg over het algemeen gezonder aten, maar vrijwel alle deelnemers vonden dat zij gezonder aten dan wat objectief gezien waar was. Er waren zowel verschillen als overeenkomsten per branche. Een derde gaf aan dat nachtwerk hun belemmerde bij een gezond voedingspatroon, hierbij was geen verschil tussen branches. Minder regelmaat en meer tussendoortjes werden het meest genoemd als verschillend bij nachtwerk. Hier waren wel verschillen per branche. Minder tijd, meer of juist minder eetlust en minder faciliteiten werden het meest genoemd als reden voor het verschil tussen nachtwerk en dagdienst. Hierbij waren er verschillen tussen branches. Wat nachtwerkers anders wilden zien was divers, maar zonder verschil tussen branches. Dertig procent vond dat hun werkgever kon helpen bij een gezond voedingspatroon. De twee grootste verbeterpunten waren meer faciliteiten bieden en gezondere keuzes goedkoper maken. Ook bestond er bij velen behoefte aan voorlichting.

Het advies aan werkgevers is om te investeren in voorlichting en om faciliteiten te optimaliseren, zoals gezondere keuzes zoals gezonde maaltijden goedkoper of zelfs gratis aan te bieden.

Inleiding

In Nederland werken 1,2 miljoen mensen in de nacht (nachtwerkers) (1). Nachtwerk vergroot het risico op ziektes.(2) Dit risico neemt toe naarmate men meer jaren in de nacht heeft gewerkt.(2,3) Omdat veel nachtwerk noodzakelijk is, is het belangrijk te investeren in oplossingen die negatieve gevolgen van nachtwerk beperken.(1) Verantwoorde voeding kan hierbij een bijdrage leveren.(4,5,6) Hierbij zijn twee factoren belangrijk: het tijdstip van inname en de samenstelling van de voeding.(7) Wat betreft het tijdstip van inname is het belangrijk om de drie maaltijdenstructuur aan te houden. Qua samenstelling is een goede balans tussen eiwitten en koolhydraten belangrijk, (eerste twee maaltijden eiwitrijk en koolhydraatarm, derde maaltijd koolhydraatrijk).(7) Er is echter beperkte toegang tot gezonde voeding tijdens nachtdiensten.(7)

Bedrijven die actief met preventie aan de slag gaan en investeren in interventies rondom nachtwerk, plukken daar vaak direct de vruchten van aangezien het zorgt voor meer werkplezier, minder fouten, minder ongevallen, minder ziekteverzuim en een hogere arbeidsproductiviteit.(8,9) We zien dat werkgevers meer bereid zijn te investeren in duurzame inzetbaarheid.(10) Er worden verschillende opties beschreven in de literatuur om de negatieve gevolgen van nachtwerk te beperken, zoals optimale roostering en eigen wensen hierbij van nachtwerkers, powernaps, interventies gericht op slapen, voeding en beweging.(1) Het is onduidelijk of er positieve effecten zijn van voedingsinterventies.(11,12) Nachtwerkers hebben zelf ook verschillende ideeën over hoe de negatieve gevolgen van nachtwerk verminderd kunnen worden. Het blijkt dat het betrekken van de doelgroep bij interventies de realisatie bevordert. (1,13) Ondanks de bewezen gezondheidsrisico’s, is er beperkt onderzoek gedaan naar de ervaringen van nachtwerkers.(1)

Het doel van het onderzoek was om in kaart te brengen wat het voedingspatroon is bij mensen die nachtwerk verrichten (nachtwerkers) en hoe werkgevers hen kunnen helpen bij het verkrijgen of behouden van een gezond voedingspatroon. In het onderzoek wordt de term ‘nachtwerk’ gebruikt voor alle onregelmatige diensten (vroeg, laat en nacht).

Deelvragen zijn:
– Wat is het voedingspatroon bij nachtwerkers en hoe gezond is dat?
– Is het voedingspatroon anders bij nachtwerk vergeleken met dagdienst en waarom verschilt dat?
– In hoeverre kan een werkgever een werknemer het beste helpen bij het verkrijgen of behouden van een gezond voedingspatroon? Denk aan faciliteiten, maar ook aan voorlichting.
– Zijn er voor bovenstaande vragen verschillen per branche en zijn er verschillen in gezondheid of demografische kenmerken tussen branches?

Vragenlijst

Het betreft een online vragenlijstonderzoek. De vragenlijst (via Lime Survey) bevatte een combinatie van gevalideerde vragenlijsten (Voedselconsumptiepeiling (VCP) van RIVM, leefstijlvragenlijst MijnRadboud) en zelf ontworpen vragen gebaseerd op schijf van vijf (Voedingscentrum) aangevuld met vragen welke vanuit de bedrijfsgeneeskunde relevant leken. Informed consent werd gevraagd bij de start van de vragenlijst, zonder consent kon men de vragenlijst niet invullen. De vragenlijst kon ingevuld worden van 1-2-2023 tot 20-04-2023.

Deelnemers

Inclusiecriteria waren werknemers die nachtwerk verrichten, soms of altijd (nachtwerkers), beheersing van Nederlandse of Engelse taal, liefst nachtwerkers uit de zorg en transport (andere branche diende als controlegroep) en liefst nachtwerkers met een werkgever (geen ZZP’ers), dit was echter geen hard exclusiecriterium. De vragenlijst is ook naar het Engels vertaald om de doelgroep te vergroten en selectiebias zo veel mogelijk te voorkomen.

Op verschillende manieren is geprobeerd een zo groot mogelijke deelname te behalen. Er is gekozen om te focussen op twee branches, namelijk zorg en transport, omdat deze branches over het algemeen erg verschillend zijn. De onderzoeker heeft deze branches zowel benaderd via top-down strategieën om werkgevers te bereiken (via overkoepelende brancheorganisaties, zorginstellingen, eigen organisatie en eigen professionele netwerk (onder andere NVAB) en via LinkedIn en Facebook) als bottom-up strategieën voor werknemers via eigen netwerk en flyeren in de regio (zorginstellingen en truckerscafé, flyers in de wachtkamer). Er is geen reminder gestuurd, behalve in het algemeen via Facebook en LinkedIn. Het is niet te achterhalen wie uiteindelijk de vragenlijst hebben ingevuld en dus ook niet hoe succesvol welke strategie is geweest, of hoe mond tot mond reclame er toe geleid heeft dat mensen de vragenlijst ingevuld hebben (men kon via een link of via een QR code deelnemen en deelnemers konden dit doorsturen in hun eigen netwerk).

De vragenlijst bestond uit zes hoofdthema’s, namelijk ‘Demografische gegevens’, ‘Algemeen voedingspatroon’, ‘Faciliteiten bedrijf’, ‘Voedingspatroon bij nachtwerk versus dagdienst’, ‘Belemmeringen en rol van werkgever’ en tot slot ‘Bewustzijn risico’s en voorlichting’.

Databewerking en toetsing

Er werden ‘healthy eating vragen’ gehercodeerd, een objectief scoresysteem met betrekking tot voeding op basis van de schijf van vijf. Op basis hiervan werd er een totaal score gezond eten berekend. Hoe meer punten, hoe gezonder (max 26, afkappunt =>18 werd als gezond beschouwd). Ook werd een variabele ‘ultiem gezond’ gemaakt (voor mensen die niet roken, geen overgewicht hebben, genoeg bewegen en gezond eten (somscore =>18). Voor de metrische variabelen zijn de Oneway Anova (normaal verdeeld), de Kruskal Wallis (niet-normaal verdeeld) en voor de rest Chikwadraat toetsen uitgevoerd in SPSS, onbetrouwbaarheidsdrempel van α = 0,05.

Resultaten

Er zijn 258 vragenlijsten gedeeltelijk ingevuld en 180 volledig ingevuld. Er is een aantal analyses gedaan om te kijken of er significante verschillen waren tussen de gedeeltelijk ingevulde of volledige ingevulde vragenlijsten, dit was niet het geval. Er is vervolgens gekozen om verdere analyses te verrichten op de 180 volledig ingevulde vragenlijsten, omdat dit een completer beeld gaf.

Algemeen

De meeste deelnemers werken in de zorg (62,2%), 29,4% valt in de categorie overig, 8,3% in transport. Nachtwerkers in de transport werkten gemiddeld het meest namelijk 60 uur per week, in de zorg het minst met 33,5 uur (P<0,001). Er waren meer mannen (93,3%) werkzaam in transport en meer vrouwen in de zorg (85,7%) (P<0,001). Transport was lager opgeleid (P<0,001). De laagste BMI (en minste overgewicht) werd gevonden in de zorg (BMI 23,7), de hoogste in de transport (BMI 26,7) (P=0,005). 77% van alle deelnemers werkte ook in dagdienst. In de zorg gebeurde dit het meest (ruim 88%, P<0,001). 66% van alle deelnemers werkte wel eens ’s nachts, in de zorg het meest met 74,1% (P=0,012).

Algemene gezondheid en voeding

Er waren meer rokers in de transportsector (26,7% vs gemiddeld 11,1%) (P=0,017). Ook het koffiegebruik ligt hoger in deze branche (P=0,028) terwijl er geen verschil is in alcoholgebruik (P=0,134). Bijna 60% (58,9%) gaf aan te voldoen aan de beweegnorm (P=0,625, niet verschillend per branche). Over het algemeen at men vooral gezonde snacks (38,6%) gevolgd door zoete (34,5%) en zoute snacks (24,7%). Tussendoortjes, snacks en afhaal somscores waren niet verschillend tussen branches (P=0,209, P=0,091, P=0,625). Wel at men in de zorg meer gezonde tussendoortjes (P=0,027). Twee derde ontbeet elke dag, in de zorg ontbeet men vaker elke dag (75,9% vs gemiddeld 66,1% (P=0,022). Er was geen verschil tussen branche en vetgebruik (vetarm gemiddeld 44,1%)(P=0,875). Heel vaak at men in de zorg gezonder dan in transport (volkoren, vis, groenten, fruit). Transportmedewerkers aten minder hoofdmaaltijden te eten (2 vs gemiddeld 3) (P<0,001).

Over het algemeen had de zorg een gezonder voedingspatroon, de somscore was significant verschillend (18,1 vs gemiddeld 17,0) (P<0,001). Er was geen verschil per branche of iemand ‘ultiem gezond’ was (gemiddeld 18,3%) (P=0,747). Over het algemeen vond 83% van zichzelf dat men gezond at, dit was niet significant verschillend per branche(P=0,081). Er was wel een significant verschil tussen of men zelf vond of men gezond at en of men volgens onze objectieve score gezond at (Subjectief 83,3% gezond vs objectief 49,9%) (P=0,025, zie figuur 1 hieronder).

Figuur 1: Eigen mening over gezond voedingspatroon (boven) en objectieve beoordeling gezond voedingspatroon (onder)

Voeding en werk

Een kwart van de deelnemers zei altijd voldoende tijd te hebben om te eten. Zorgmedewerkers hadden hiervoor minder tijd (17% altijd tijd) en namen vaker eigen eten mee (53,6% vs gemiddeld 48,9%) (P=0,026 en P=0,040). ’s Nachts at 62,3% met name koolhydraten, 29,8% vooral eiwitten en 7,9% groentes. In de zorg at men meer eiwitten (39,7%) (P=0,006).

Faciliteiten

Qua aanwezigheid van snoepautomaten was er geen significant verschil tussen de sectoren, gemiddeld 41,9%(P=0,430) en er werd even veel gebruik van gemaakt (‘soms’ 26,7%, ‘nooit’ 70,7%) (P=0,441).
Een bedrijfskantine was vaker niet aanwezig bij transport (aanwezig in de zorg 55,4% vs 6,7% in transport, (P<0,001). Ongeveer 75% van de deelnemers maakte gebruik van de kantine en 25% niet. Over het algemeen kocht men gezonde snacks in de bedrijfskantine (44,8%), gevolgd door zoute snacks (24,1%), soep (24,1%) en zoete snacks 6,9%. Volgens 66% van de deelnemers was er altijd gezonde voeding in bedrijfskantine aanwezig. Een derde zag het assortiment graag aangevuld (P=0,341). Nachtwerkers zagen vooral graag salades (40,8% en gezonde broodjes (32,7%) toegevoegd. Bij de overige opmerkingen werden ook warme maaltijden vaak genoemd.

Voorlichting

Ongeveer een kwart had voorlichting gehad (P=0,156). Hierbij gaf 70% aan dat er daarbij aandacht was voor voeding. Bijna de helft had ‘wel’ of ‘misschien’ behoefte aan voorlichting (P=0,179). Men was over het algemeen bekend met de hogere kans op overgewicht bij nachtwerk. In de transport bleef de kennis hierover iets achter (73% vs 60% bij transport) P=0,018).

Verschil nachtwerk versus dagdienst

Zorgmedewerkers gaven vaker aan (69,7%) dat er een verschil bestond tussen hun voedingspatroon bij dagdienst en bij nachtwerk dan transportmedewerkers (37,5%) (P<0,001). Minder regelmaat en meer tussendoortjes ‘nachts werden het meest genoemd (22,3% en 16,9%). Meer koffie werd door 10,8% genoemd.

Door alle deelnemers werd als grootste reden voor het verschil tussen voedingspatroon bij nachtwerk en dagdienst genoemd minder tijd (25,9%), meer (21%) of juist minder eetlust (15,4%) en minder faciliteiten (16,1%), zie figuur 2.

Figuur 2: Redenen voor een verschil in voedingspatroon bij nachtwerk vergeleken met dagdienst volgens nachtwerkers

Op de vraag of werkgevers gezonde voeding stimuleerden, gaf 32,1% aan dat dit zowel bereikbaar als betaalbaar was, 26,1% bereikbaar maar duur, 16,3% betaalbaar maar niet bereikbaar en 25,5% dat het zowel niet betaalbaar als onbereikbaar was. In de transportsector was het antwoord significant vaker ‘nee’ (47,1%) dan in de zorg (11,6%; P=0,042).

Wat zouden nachtwerkers graag anders zien en hoe kunnen werkgevers helpen?
Bijna 32% van alle deelnemers gaf aan dat nachtwerk belemmerde bij een gezond voedingspatroon (P=0,291). Wat zij het liefst anders wilden was meer regelmaat (25,8%), gevolgd door meer faciliteiten (22,5%), meer tijd om te eten (21,3%), betaalbare gezonde keuzes (18%) en meer tijd om voor een dienst eten voor te bereiden (12,4%). Er was geen verschil hierbij tussen branches.
Dertig procent vond dat een werkgever hierbij kon helpen (P=0,165). De twee meest genoemde verbeterpunten waren faciliteiten optimaliseren (37,8%) en gezondere keuzes goedkoper maken (31,7%). Meer regelmaat en meer pauzes werden ook vaak genoemd, gezonde keuzes vooraan zetten niet (zie figuur 3). Er was geen verschil hierin per branche.

Als toelichting werd vaak genoemd: fruit en gezonde maaltijden aanbieden, gezonde keuzes makkelijker maken/op de werkvloer brengen, keuken inrichten zodat eten klaargemaakt/opgewarmd kan worden, rekening houden met dieetwensen, persoonlijk advies/voorlichting.

Discussie
Het doel van dit onderzoek was om het voedingspatroon in kaart brengen van nachtwerkers en te onderzoeken hoe werkgevers hen konden helpen bij een gezond voedingspatroon.
Veel resultaten waren volgens verwachting, zoals bijvoorbeeld dat medewerkers in de zorg zich over het algemeen wat gezonder gedragen en transportmedewerkers zich minder bewust zijn van gezondheidsrisico’s. Het was ook geen verrassing dat er een verschil was tussen de eigen mening over gezond eten en de objectieve scoring, omdat mensen zichzelf vaak positiever inschatten. Een aantal resultaten was tegen verwachting, bijvoorbeeld dat er geen verschil bestond tussen gebruik snoepautomaten en aantal deelnemers dat ‘ultiem gezond’ scoort per branche. Er was ook geen verschil tussen branches over wat nachtwerkers graag toegevoegd wilden zien in het assortiment (vooral salades en gezonde broodjes).

Het grootste minpunt van het onderzoek was het kleine aantal deelnemers in de transportgroep (n=15), waardoor sommige verschillen wellicht niet significant zijn terwijl dit in werkelijkheid wel zo zou kunnen zijn. Vermoedelijk speelt ook het ‘healthy worker effect’ in de populatie van het huidige onderzoek (werkenden die in de nacht blijven werken zijn er goed tegen bestand, degenen met gezondheidsproblemen stoppen vaker met nachtwerk). Ook kan de deelnemersgroep een selectie vormen die relatief veel aandacht heeft voor voeding.

Recent is een onderzoek naar nachtwerk uitgekomen van TNO.(1) De bevindingen sluiten grotendeels aan op dit onderzoek. Nachtwerkers noemden in het TNO onderzoek verschillende oplossingen om de negatieve gezondheidsgevolgen van nachtwerk te beperken die ook genoemd werden in dit onderzoek, bijvoorbeeld het krijgen van een online cursus of een cursusdag over werkbalans, slapen, voeding en gevolgen van nachtwerk. Daarnaast gaven zij aan dat het zou helpen als zij tijdens de nachtdienst een gezonde maaltijd zouden krijgen. Ook de behoefte aan regelmaat kwam overeen. Over roosters benadrukten nachtwerkers hun behoefte aan voldoende hersteltijd en verschillende individuele voorkeuren. Voor werkgevers blijft roostering vanwege deze dilemma’s een uitdaging (luister je naar individuele voorkeuren of gezondheidstechnisch). Daarnaast bleek het bevorderend wanneer een interventie of cursus op de werkvloer zelf wordt aangeboden. Uit het TNO onderzoek komt ook naar voren dat het voor werkgevers bevorderend werkt wanneer hiervoor een budget beschikbaar is.(1)

Voor veel factoren in dit onderzoek werd geen verschil gevonden tussen de zorg en transport, in tegenstelling tot het onderzoek van TNO waar de resultaten impliceerden dat de negatieve gevolgen van nachtwerk, bijvoorbeeld voor werkprivébalans, minder groot waren in de zorgsector dan in de industrie en logistieksector. Verder signaleerden bedrijfsartsen beperkte interesse bij nachtwerkers voor gezonde voeding.(1) Dit is in tegenspraak met dit onderzoek en ook met andere recente onderzoeken. Ruim een op de drie volwassenen wil namelijk gezonder eten (14), maar voor velen is gezond én betaalbaar eten nog steeds een uitdaging.(15) Mensen vinden het moeilijk ongezond eten te laten staan en onregelmatigheid maakt dit nog lastiger. Volgens een ander onderzoek maakt een op de vier verkeerde snackkeuzes, wat gezond eten tegenwerkt (16), wat aansluit bij dit onderzoek.

Een advies voor toekomstig onderzoek is om dit uit te breiden met meerdere sectoren en om meer deelname per branche te krijgen. Wellicht is een vragenlijstonderzoek niet het meest geschikte medium voor chauffeurs, er kan ook gedacht worden aan kwalitatief onderzoek (bijvoorbeeld diepte-interviews). Verder kan er onderzoek worden gedaan naar de effectiviteit van de geadviseerde interventies. Ook kunnen de ervaringen van werkgevers meegenomen worden

Conclusie

Vrijwel iedere deelnemer vond zichzelf gezonder eten dan wat objectief gezien zo was. Er waren zowel verschillen per branche als overeenkomsten. Een derde gaf aan dat nachtwerk belemmerde bij een gezond voedingspatroon. Dit verschilde niet per branche. Wat nachtwerkers anders wilden zien was divers. Ook hier was echter geen verschil tussen branches. Dertig procent vond dat hun werkgever kon helpen bij een gezond voedingspatroon. De twee meest genoemde verbeterpunten waren het aanbieden van meer faciliteiten en gezondere keuzes goedkoper maken. Dit verschilde niet per branche. Ook bestond er bij velen behoefte aan voorlichting.

Het advies aan werkgevers is dus om te investeren in voorlichting en om faciliteiten te optimaliseren, zoals gezondere keuzes goedkoper of zelfs gratis aanbieden aan nachtwerkers.

Literatuur

1. TNO en RIVM. Inzicht in de impact van nachtwerk en mogelijke oplossingen. Ervaringen van nachtwerkers, werkgevers en bedrijfsartsen. Bilthoven: TNO en RIVM, 2023.
2. NVAB. Richtlijn Nachtwerk en gezondheid. Utrecht: NVAB, 2020.
3. Gezondheidsraad: Gezondheidsrisico’s door nachtwerk. Den Haag: Gezondheidsraad, 2017.
4. Kreijl CF van, Knaap AGAC. Ons eten gemeten. Gezonde voeding en veilig voedsel in Nederland. Bilthoven: RIVM, 2004.
5. Cena H, Calder PC. Defining a Healthy Diet: Evidence for The Role of Contemporary Dietary Patterns in Health and Disease. Nutrients 2020;12(2):334. doi: 10.3390/nu12020334.
6. Cordain L, Eaton SB, Sebastian A et al. Origins and evolution of the Western diet: health implications for the 21st century. Am J Clin Nutr 2005;81(2):341-54. doi: 10.1093/ajcn.81.2.341.
7. Eekelen S van, Limborgh C van, Groen S. Licht op de nacht. Nachtarbeid en Gezondheidsbeleid. Utrecht: FNV Bondgenoten, 2010.
8. Lutz N, Taeymans J, Ballmer C et al. Cost-effectiveness and cost-benefit of worksite health promotion programs in Europe: a systematic review. Eur J Publ Health 2019;29:540-546. doi:10.1093/eurpub/cky269.
9. Human Total Care: Factsheet Onregelmatig werk en ploegendienst. Utrecht: Human Total Care, 2019.
10. Molleman S, EskesF, Ahn G. Personeelstekorten aanpakken, 34 oplossingen voor werkgevers. Amsterdam: UWV, 2023 .
11. Lassen AD, Fagt S, Lennernäs M et al. The impact of worksite interventions promoting healthier food and/or physical activity habits among employees working ‘around the clock’ hours: a systematic review. Food Nutr Res 2018;2:62. doi: 10.29219/fnr.v62.1115.
12. Gezondheidsraad: Nachtwerk en gezondheidsrisico’s: mogelijkheden voor preventie. Den Haag: Gezondheidsraad, 2015.
13. https://www.delimes.nl/verandering-nog-vaak-top-down-opgelegd-jaap-peters
14. https://www.nu.nl/uit-andere-media/6280815/ruim-een-op-de-drie-volwassenen-wil-gezonder-eten.html.
15. https://nos.nl/artikel/2490471-gezond-eten-hoeft-niet-duur-te-zijn-maar-het-wordt-wel-lastig-gemaakt
16. https://www.metronieuws.nl/lifestyle/fit-gezond/2023/09/gezond-eten-verprutst-tussendoortjes-snacks-onderzoek/

Auteurs
Karlijn Cox, bedrijfsarts bij ArboNed.
Fred Tromp, onderzoeksbegeleider bij de SGBO.
contact: karlijn.cox@arboned.nl