Een halve eeuw geleden verscheen het rapport Grenzen aan de groei van de club van Rome. Pas geleidelijk aan kwam de noodzaak om het klimaat beter te beschermen hoger op de agenda. En het blijft nog vaak bij woorden. Maar het valt ook niet mee om stappen te zetten. Bruno Tobback, een Belgische oud-minister, verklaart dit als volgt: ‘Bijna elke politicus weet wat je moet doen om het klimaatprobleem aan te pakken. Er is alleen geen enkele politicus die weet hoe die daarna nog moet verkozen raken’.

Veel mensen maken zich zorgen over het klimaat, maar vinden het lastig om hun gedrag te veranderen. Zeker als verworvenheden moeten worden opgegeven. Over dit soort dilemma’s gaat het boek Klimaatpsychologie. Hoe psychologie bijdraagt aan een duurzaam leven.

De klimaatpsychologie wordt gerekend tot de toegepaste psychologie. Het is een jong vakgebied waarin bestaande theorievorming wordt benut bij het oplossen van klimaatvraagstukken. Nieuw onderzoek draagt bij aan verdere kennisontwikkeling op dit gebied.

Behandelen van psychische klachten

Enkele hoofdstukken gaan over de psychische gevolgen van klimaatverandering en de behandeling ervan. Denk aan traumatische ervaringen door bosbranden of overstromingen, maar ook aan mensen die kampen met doembeelden over de klimaatcrisis. De auteurs benadrukken dat niet iedere ‘eco-emotie’ behandeling behoeft. Een zeker onbehagen past bij wat er op het spel staat en kan een prikkel vormen om iets aan de eigen carbon footprint te doen. Wel is het zaak om oog te hebben voor kwetsbare groepen. Zo lopen mensen met psychiatrische klachten meer risico bij een hittegolf omdat uitdroging de bloedspiegels van anxiolytica en antipsychotica beïnvloedt, ze daardoor versuffen, onvoldoende drinken en nog verder uitdrogen.

Bevorderen van duurzaam gedrag

Slechts een beperkt deel van dit boek gaat over de psychologische aspecten van planetary health. De meeste hoofdstukken bevatten tips voor professionals en beleidsmakers om duurzaam gedrag te bevorderen. Een kernboodschap is dat interventies en campagnes nu vaak intuïtief tot stand komen zonder goed te analyseren wat er werkelijk speelt en mee te wegen hoe de doelgroep over duurzaam handelen denkt. Uit herkenbare voorbeelden (vaker op de fiets, koop duurzame kleding) blijkt dat interventies gemakkelijk mislukken als daar onvoldoende op wordt ingespeeld.

Hoewel de auteurs soms veel woorden nodig hebben om hun punt te maken, bevat ieder hoofdstuk interessante inzichten. Juist omdat het om toegepaste psychologie gaat, is veel van wat gepresenteerd wordt ook naar een andere setting te vertalen. Zo zijn het COM-B model (capability, opportunity, motivation – behaviour) en het Duwtje-gedragsmodel prima te gebruiken om veilig werken te bevorderen. Deze modellen beschrijven de voorwaarden voor gedragsverandering als drie of vier ‘veranderknoppen’. Dit betreft kunnen, gelegenheid ervaren en motivatie (COM-B), respectievelijk gemak, weerstand, normen en motivatie (Duwtje). Opnieuw is het advies om eerst te onderzoeken hoe het staat met bijvoorbeeld de normen en motivatie van de doelgroep vóór actie wordt ondernomen.

Individuele verschillen

Ook is het zaak rekening te houden met individuele verschillen. Zo gaan werknemers zich meer milieuvriendelijk gedragen wanneer het bedrijf waar zij werken een duidelijk milieubeleid voert. Dat geldt althans voor een ruime groep. Werknemers die zulk beleid beleven als klimaatgekte of woke-gedoe komen niet in beweging. Collega’s die al klimaatvriendelijk handelen waarderen het bedrijfsbeleid wel, maar zetten geen extra stappen.

Confirmation bias

Dat mensen hun standpunten en zeker hun gedrag niet gemakkelijk wijzigen, blijkt ook uit het hoofdstuk over hoe de media bijdragen aan kennisoverdracht. Om te beginnen bieden de publieke en sociale media voor elk wat wils en zoeken lezers of kijkers vooral informatie die aansluit bij hun eigen visie (confirmation bias). De manier waarop klimaatnieuws – onder druk van kijk- en oplagecijfers – wordt gepresenteerd kan eveneens bijdragen aan vertekening.

Zo worden interviews met klimaatonderzoekers nog wel eens opgeleukt door ook een klimaatscepticus aan het woord te laten. De twijfels van de niet-deskundige scepticus lijken zo even relevant als de visie van de expert (false balance). En dan hebben we het nog niet over al het nepnieuws dat via social media wordt gedeeld. Zo bezien is het een wonder dat de meeste mensen inmiddels beseffen dat de aarde in snel tempo opwarmt.

Al met al is dit een interessant en breed opgezet boek dat ook voor artsen goed toegankelijk is.

Van der Stel J, Helmink S, Wortelboer S (redactie). Klimaatpsychologie. Hoe psychologie bijdraagt aan een duurzaam leven. Amsterdam: Boom, 2024.

Joost van der Gulden is plaatsvervangend hoofdredacteur van TBV
contact: joost.vandergulden@icloud.com